Әңгімеміз латын америка жазушыларының ішіндегі дара саңлағы, данышпан, ыстығы ерінді күйдіріп, суықтығы кірпікті қаритын сом еңбектердің авторы Борхестің пікірі жайлы болмақ.
«Өлмес кітап қалдыру үшін адамда екі жол бар. Біріншісі – Құдай жолына, Киелі Рухтың жолына шақырудан бастау, бірден үлкен мақсатқа көшу. Гомер мен рапсодтар, бақсақ, осылай жасады. Сонымен бірге Улисстың саяхаттары, болашақ ұрпақ санасынан сызылмайтын том жазатынына сенген Мильтон; Тассо мен Камоэнс те осы жолдың бойында. Бұл жол ұлылықпен, паңдықпен, сөзуарлықпен, кейде іш пыстырарлық насихатпен шектеседі. Екінші жол – кейінгі дәрежелі мақсатқа көшу әрі күлкі шақырарлық жол. Мәселен, рыцарлық романға пародия жасау, әлдебір америкалық өзеннің шексіз кеңістігіндегі қайықта жүзіп жүрген қара нәсілді құл жайлы қызықты әрі мұңлы әңгіме ойлап табу немесе бүгінгі театр топтарының қажеттілігі үшін Плутарх пен Холиншед томдарында жазылған қанды сахнадағы пьесалардың өңін айналдырып беру».
Қысқаша алғанда, Борхес пікірінің негізгі ұстыны осы. Ендеше, өлмес кітап тудырудың бірінші тармағына назар салалық. Дабылы мыңжылдықтарға жеткен алпауыт шығармалардың түпкі қазығы киелі кітаптармен шектесіп жатады. Дантенің «Құдіретті комедиясы», Мильтонның «Жоғалған жұмағы», Петрарканың нұрлы сонеттері, Байронның «Қабылы», Гюго, Гете мен Толстой жарығы пікірімізге дәлел. Ал Хафиз, Руми, Фирдоуси, Рудаки, Аттар сынды Шығыс ақындарының соңында мәңгілік маздақ оттай жарқырап Құран сөзі тұр.
Данте поэмасының түбірінде христиандық тәлімнің ізі жатыр. Жұмақ пен тозақты жырлау арқылы ақын зұлымдық жасағандарды тамұқта қандай жазаның күтетінін, ал керісінше әділ һәм тура жол ұстанушыларға Құдайдың мейірімі төгілетінін баяндайды. Ал Мильтонның «Жоғалған жұмағында» Інжілде жазылған Эдем бағындағы Адам ата мен Хауа ананың оқиғасы жырланады. Мильтон адамзаттың жұмақтан қуылуының негізгі себепкері ретінде Адам ата мен Хауа ананы жылан кейпінде келіп азғырған ібілісті кінәлайды. Поэма сюжетінде жер жаралғанға дейін Құдайдың қарамағында жоғары лауазымға ие болған ібіліс Жаратушыға қарсы шығып бүлік
тудырып, қараңғылықтың түкпіріне құлайды. Жеңілген, майрылған, қателігін мойындаудан алыстап, өкініп жалбарынбайды. Ібіліс аспанның қызметкері болғаннан, тамұқтың әміршісі болғанды құп көреді. Жақтастарын жинап, Жаратушыға қарсы күресін жалғастырып, Құдайдың кеңістігінде зұлым әрекетін жүзеге асырады. Ібіліс ерушілеріне Жаратушы жақында жаңа әлем құрып, оған періштелерімен тең дәрежеде жақсы көретін адамдарын жайғастыратынын айтады. Егер айла-әрекетке көшсек, жаңа әлемді жаулап алуға болатынын айтып Пандемониумда әскерлерінің мәжілісін өткізеді. Поэмада сәуле мен түнектің, ақ пен қараның тартысы мен талқысы бейнеленеді. Ібілістің адамзатты тәлкекке салған азғындық әрекеттері әшкереленеді.
Борхес пікіріндегі өлмес кітап қалдырудың бірінші жолына Хафиз жырларын атауға болады. Хафиз сөзі Құран кітабын жатқа білушілерге берілер атақ. Шайыр діни біліммен ерте кезден сусындап, 18 жасында-ақ хафиз атанады. Қарапайым ғана өмір сүріп, қоршаған қоғамынан Чацкий секілді соққы көреді. Алайда ол Жаратқанның шексіз жолын тек өзінше ұғынып, шарап ішіп махаббатпен масайрады. Қуаныш пен нұрға толы жырларында Құран сөздері кездесіп жатады.
Борхес пікірінде көрсеткен екінші жолда Шекспирді мысалға келтіреді. Шекспир – өткен мен болашақты біріктіріп, туған тілінің сарқылмас мүмкіндіктерін пайдалана отырып адамзат тағдырының әртүрлі нұсқаларын жасаушы. Сол арқылы адам жайлы мәңгілік аңыз, мәңгілік дастан қалдырған алып. Бір ғана «Гамлетті» мысалға алып көрелік. Жалпы Гамлет жұмбағы уақыт озған сайын басқа қырынан ашылып келеді. Трагедияның әр тармағынан драматургтың жоғарғы шеберлігі көрінеді. Пьесада Гамлеттің бір сәтте трагедиялық және батырлық қыры байқалады. Трагедияның басты идеясы қоғамдағы жауыздық пен бейбастыққа қатаң күрес жүргізу, ешқашан немқұрайды қалмауға үндейді. Шекспир Гамлет арқылы адамды ұлылығы мен бағасынан айыратын барлық жөнсіздік пен жобасыздыққа қарсылық көрсетеді. Алғашында ыза отына жанған Гамлет алдаспан мінезін алға салып, әкесінің қазасы үшін кек алуды ұйғарады. Пьесаның ортаңғы тұсында кек оттығы кеңейіп, кейіпкер өзіне ғана жасалған зұлымдықтың бүкіл қоғам ішін жаулап алғанын аңғарады. Одан соң әділет салтанат құруы үшін бүкіл қоғамды өзгертуге жолға аттанады. Ар мен ақиқат жолын талмай күзету арқылы ортасынан биікке самғайды.
Кегі қайда әкемнің?
Қорқақпын ба?
Қорлаушыға құлмын ба?
Таяқ жеу ме сыбағам?
Сақалымды жұлып алып,
Қайта шашса бетіме,
Меңіреумін бе мелшиер?
Біреу мені суайт деп
жазықсыз-ақ,
Суық сөзін көкірегіме сұқса ше?
Бар ма сондай? Қол қояйын.
Кептер сынды, бауырым бар да,
өтім жоқ.
(Хамит Ерғалиевтің аудармасы)
Ізгіліктің шамшырағын алып, ғапыл түнегіне қарсы аттанған Гамлет бейнесі ылғи да мазасыз, тымырсық, ширық атқан шерменде күйде. Бұл жалғыз Гамлеттің ғана емес, адамзат пайда болғалы туған саналы, зерделі перзенттердің жиынтық образы деуге болады.
Ғұмырын кітап «кеміруге» арнап, соңында өзі де энциклопедиялық кітапқа айналған Борхестің пікірінен туған бір уыс ойшоғыр, міне, осы, қадірлі оқырман.
