* VII Астана экономикалық форумы қарсаңында
Ағымдағы жылдың 21-23 мамыры күндері елордада әлемдік деңгейде кеңінен танылған VII Астана экономикалық форумы (АЭФ) өткізіледі. 2008 жылдан бері АЭФ жаһандық экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу жолдарын табу мақсатында әлемдік көшбасшылардың, сарапшылардың, бизнес-қауымдастық өкілдерінің басын қосатын орталыққа айналды.
Осымен екінші рет форум аясында Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік конференция өткізілгелі отыр. Биылғы конференция Бреттон-Вудс келісімінің 70 жылдығына орайластырылған. Оның тақырыбы «Жаһандық қаржы жүйесіне деген сенімді қайта қалпына келтіру, соңғы екі онжылдықтағы қаржылық дағдарыстардың қайталануының алдын алу» деп аталады. Осы ретте ескеретін бір мәселе, Бреттон-Вудс келісімінің не екенін, оның әлемдік экономикаға тигізген пайдасы қандай болғанын, әлемдік қауымдастық оны неге құрғандығын біреу білсе, екінші біреу біле бермейді.
Сонымен Бреттон-Вудс келісімін тарихи құжат десек артық емес. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталысымен, барлық елдердің экономикалық ахуалы күйреп тұрған кезде, әлемдік экономикалық-қаржылық тәртіпті ретке келтіретін бірлескен күш қажет болды. Осыған байланысты Бреттон-Вудсте (АҚШ, Нью-Гэмпшир штаты) 44 ұлттың өкілдері қатысқан халықаралық қаржы конференциясын өткізу туралы шешім қабылданды. Бір қызығы, КСРО делегациясы да бұл құжатты дайындауға белсене қатысты. Бірақ кейін оған қол қоюдан бас тартты. Бұл халықаралық шара оған қатысушылардың құрамы бойынша ғана көлемді болған жоқ. Сонымен бірге, мұнда, тіпті, бүгінгі күнге дейін әлемдік экономикада маңызды рөл атқарып тұрған жаһандық шешімдер қабылданды. Сол кезде қабылданған келісімдердің маңыздылығын, бұл конференцияның тарихтағы ең ұзақ конференциялардың бірі болғандығы айғақтайды. Бреттон-Вудс конференциясы 22 күнге созылған. Осы конференция жұмысы барысында маңызды екі ұйым – Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық қайта құру және даму банкін құру туралы ұсыныс қабылданды. Сондай-ақ, АҚШ долларын алтынмен қатар резервтік валюта түрінде қолдану туралы шешім қабылданды.
Осы шешімдердің артында негізінен үш мақсат тұрды. Сыртқы баланстағы уақытша қиындықтарға төтеп беруге ықпал ету үшін ерікті кең сауданы қалпына келтіру, тиянақталған валюта бағамы жүйесінің негізіндегі халықаралық айырбас жүйесінің тұрақты тепе-теңдігін орнату және ресурстық мемлекеттердің өкіміне беру. Қазіргі күнге дейін қызмет істеп тұрған Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық қайта құру және даму банкі секілді құрылымдарды құру соғыстан кейінгі әлемдік қауымдастықтың экономикалық салада қол жеткізген зор жетістігі еді.
Халықаралық валюта қорының міндеті – халықаралық саудадағы валюта курстарының тұрақтылығын қадағалау болса, Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚҚДБ) Дүниежүзілік банктің басты несиелік мекемесі әрі БҰҰ-ның мамандандырылған банкі болды.Соған қарамастан, ХҚҚДБ БҰҰ-мен тек арнайы уағдаластық және мемлекетаралық инвестициялық институт арқылы ғана байланысқан. Бір сөзбен айтқанда, ол әлемнің 186 мемлекеті мүше болып табылатын тәуелсіз мекеме болып қалыптасты.
Халықаралық қайта құру және даму банкі жұмысы мүше-мемлекеттердің экономикаларының дамуы мен оларды қайта құруға бағытталған қаржылық көмек көрсету мақсатын көздейді. Оның несиелері дербес шетелдік инвестициялық үдерістерге жәрдемдесуге және мүше-мемлекеттердегі төлем балансының тепе-теңдігін сақтауға және халықаралық сауданың теңгерімді өсуіне мүмкіндік береді.
Бреттон-Вудс келісімі 1945 жылдың 31 шілдесінде күшіне енген уақыттан бері үзіліссіз 45 жыл жемісті жұмыс істеді.
Келісімнің баптарына алғашқы түзету 1969 жылы енгізілді және ол мұрағатты резерв функциясын жүктейтін «қарызға алудың арнайы құқықтары» деген құқықтық ұғымына қатысты болды.
Бұл өз кезегінде Халықаралық валюта қорына кез келген уақытта қатысушының бірінші өтінімі бойынша, жекеменшік есеп шотындағы қарызға алудың арнайы құқын пайдалануға ниет білдірген, құқық аударымы алушысын тағайындауға мүмкіндік берді. Тағы 9 жыл өткен соң екінші өзгерту күшіне енді. Бұл өзгерту де ХВҚ-ға қатысты болды және тиянақталған валюта мен тепе-теңдіктердің күшін жойғаннан кейін басым болған валютаның (тұрақсыз) өзгермелі бағамы режімін ресмилендірді. Сонымен қатар, қор жарғының орындалуын қадағалап, мемлекеттерге ресми валюта бағамын ұстап тұруға көмектесті. Халықаралық валюта қоры енді ұлттық валюта бағамын төмендету бойынша нарық ойынына байланысты валюта резервтері төмендеп кеткен мемлекеттерге шетелдік валютамен несие бере алады.
Нақты бір елде валюта бағамының теңгерімсіздік кезеңі ұзаққа созылған жағдайда, ХВҚ көбінесе валютаны құнсыздандырып, ақша құнын әрі қарай ұстап тұратын тиімдірек салық және валюта саясатын жетілдіруге кеңес береді. Көптеген мемлекеттердің экономикасы бір-біріне «сүйеніп» жұмыс істеген, Бреттон-Вудс келісімі арқылы дүниеге келген жүйе өткен ғасырдың 70-жылдарына дейін жұмыс істеді. Бірақ, соңғы кезде ол АҚШ-тың қаржылық жүйесінің әлемдегі үстем жағдайынан айырылуына әкеп соқтырды. Осыған байланысты Бреттон-Вудс валюта жүйесі қайта құрылып, нәтижесінде оны алмастыратын Ямайка валюта жүйесі өмірге келді. Ол еркін валюта айырбасы үлгісіне негізделген, мұнда айырбас бағамдарының жиі ауытқуы байқалады. Бірақ жаһандық экономикалық дағдарыс кезінде Ямайка валюта жүйесінің де жетілмегендігі анықталды. Солай бола тұрса да, Бреттон-Вудстың қалыптасқан экономикалық үлгілері, сонымен қатар Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық қайта құру және даму банкі қазіргі күнге дейін жұмыс істеп келеді. Мамандардың пікірінше, енді оларды түбегейлі қайта құру қажет.
VII Астана экономикалық форумы мен II Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік конференция аясында әлемдік қауымдастыққа Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік жоспар жобасы ұсынылатын болады. Бұл жоба 2013 жылдың мамыр айында Астанада, БҰҰ-ның қолдауымен өткізілген І Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік конференцияның қорытынды құжаттары нәтижесінде жасалған үкіметтердің, орталық банктер мен сарапшылардың бір жылдық жұмыстарының қорытындысы. Осы жобаның «Әлемдік қаржы архитектурасы» атты бөлімінде Бреттон-Вудс жүйесін реформалаудың жаңа тәртібі ұсынылып отыр.
Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан».
Ағымдағы жылдың 21-23 мамыры күндері елордада әлемдік деңгейде кеңінен танылған VII Астана экономикалық форумы (АЭФ) өткізіледі. 2008 жылдан бері АЭФ жаһандық экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу жолдарын табу мақсатында әлемдік көшбасшылардың, сарапшылардың, бизнес-қауымдастық өкілдерінің басын қосатын орталыққа айналды.
Осымен екінші рет форум аясында Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік конференция өткізілгелі отыр. Биылғы конференция Бреттон-Вудс келісімінің 70 жылдығына орайластырылған. Оның тақырыбы «Жаһандық қаржы жүйесіне деген сенімді қайта қалпына келтіру, соңғы екі онжылдықтағы қаржылық дағдарыстардың қайталануының алдын алу» деп аталады. Осы ретте ескеретін бір мәселе, Бреттон-Вудс келісімінің не екенін, оның әлемдік экономикаға тигізген пайдасы қандай болғанын, әлемдік қауымдастық оны неге құрғандығын біреу білсе, екінші біреу біле бермейді.
Сонымен Бреттон-Вудс келісімін тарихи құжат десек артық емес. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталысымен, барлық елдердің экономикалық ахуалы күйреп тұрған кезде, әлемдік экономикалық-қаржылық тәртіпті ретке келтіретін бірлескен күш қажет болды. Осыған байланысты Бреттон-Вудсте (АҚШ, Нью-Гэмпшир штаты) 44 ұлттың өкілдері қатысқан халықаралық қаржы конференциясын өткізу туралы шешім қабылданды. Бір қызығы, КСРО делегациясы да бұл құжатты дайындауға белсене қатысты. Бірақ кейін оған қол қоюдан бас тартты. Бұл халықаралық шара оған қатысушылардың құрамы бойынша ғана көлемді болған жоқ. Сонымен бірге, мұнда, тіпті, бүгінгі күнге дейін әлемдік экономикада маңызды рөл атқарып тұрған жаһандық шешімдер қабылданды. Сол кезде қабылданған келісімдердің маңыздылығын, бұл конференцияның тарихтағы ең ұзақ конференциялардың бірі болғандығы айғақтайды. Бреттон-Вудс конференциясы 22 күнге созылған. Осы конференция жұмысы барысында маңызды екі ұйым – Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық қайта құру және даму банкін құру туралы ұсыныс қабылданды. Сондай-ақ, АҚШ долларын алтынмен қатар резервтік валюта түрінде қолдану туралы шешім қабылданды.
Осы шешімдердің артында негізінен үш мақсат тұрды. Сыртқы баланстағы уақытша қиындықтарға төтеп беруге ықпал ету үшін ерікті кең сауданы қалпына келтіру, тиянақталған валюта бағамы жүйесінің негізіндегі халықаралық айырбас жүйесінің тұрақты тепе-теңдігін орнату және ресурстық мемлекеттердің өкіміне беру. Қазіргі күнге дейін қызмет істеп тұрған Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық қайта құру және даму банкі секілді құрылымдарды құру соғыстан кейінгі әлемдік қауымдастықтың экономикалық салада қол жеткізген зор жетістігі еді.
Халықаралық валюта қорының міндеті – халықаралық саудадағы валюта курстарының тұрақтылығын қадағалау болса, Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚҚДБ) Дүниежүзілік банктің басты несиелік мекемесі әрі БҰҰ-ның мамандандырылған банкі болды.Соған қарамастан, ХҚҚДБ БҰҰ-мен тек арнайы уағдаластық және мемлекетаралық инвестициялық институт арқылы ғана байланысқан. Бір сөзбен айтқанда, ол әлемнің 186 мемлекеті мүше болып табылатын тәуелсіз мекеме болып қалыптасты.
Халықаралық қайта құру және даму банкі жұмысы мүше-мемлекеттердің экономикаларының дамуы мен оларды қайта құруға бағытталған қаржылық көмек көрсету мақсатын көздейді. Оның несиелері дербес шетелдік инвестициялық үдерістерге жәрдемдесуге және мүше-мемлекеттердегі төлем балансының тепе-теңдігін сақтауға және халықаралық сауданың теңгерімді өсуіне мүмкіндік береді.
Бреттон-Вудс келісімі 1945 жылдың 31 шілдесінде күшіне енген уақыттан бері үзіліссіз 45 жыл жемісті жұмыс істеді.
Келісімнің баптарына алғашқы түзету 1969 жылы енгізілді және ол мұрағатты резерв функциясын жүктейтін «қарызға алудың арнайы құқықтары» деген құқықтық ұғымына қатысты болды.
Бұл өз кезегінде Халықаралық валюта қорына кез келген уақытта қатысушының бірінші өтінімі бойынша, жекеменшік есеп шотындағы қарызға алудың арнайы құқын пайдалануға ниет білдірген, құқық аударымы алушысын тағайындауға мүмкіндік берді. Тағы 9 жыл өткен соң екінші өзгерту күшіне енді. Бұл өзгерту де ХВҚ-ға қатысты болды және тиянақталған валюта мен тепе-теңдіктердің күшін жойғаннан кейін басым болған валютаның (тұрақсыз) өзгермелі бағамы режімін ресмилендірді. Сонымен қатар, қор жарғының орындалуын қадағалап, мемлекеттерге ресми валюта бағамын ұстап тұруға көмектесті. Халықаралық валюта қоры енді ұлттық валюта бағамын төмендету бойынша нарық ойынына байланысты валюта резервтері төмендеп кеткен мемлекеттерге шетелдік валютамен несие бере алады.
Нақты бір елде валюта бағамының теңгерімсіздік кезеңі ұзаққа созылған жағдайда, ХВҚ көбінесе валютаны құнсыздандырып, ақша құнын әрі қарай ұстап тұратын тиімдірек салық және валюта саясатын жетілдіруге кеңес береді. Көптеген мемлекеттердің экономикасы бір-біріне «сүйеніп» жұмыс істеген, Бреттон-Вудс келісімі арқылы дүниеге келген жүйе өткен ғасырдың 70-жылдарына дейін жұмыс істеді. Бірақ, соңғы кезде ол АҚШ-тың қаржылық жүйесінің әлемдегі үстем жағдайынан айырылуына әкеп соқтырды. Осыған байланысты Бреттон-Вудс валюта жүйесі қайта құрылып, нәтижесінде оны алмастыратын Ямайка валюта жүйесі өмірге келді. Ол еркін валюта айырбасы үлгісіне негізделген, мұнда айырбас бағамдарының жиі ауытқуы байқалады. Бірақ жаһандық экономикалық дағдарыс кезінде Ямайка валюта жүйесінің де жетілмегендігі анықталды. Солай бола тұрса да, Бреттон-Вудстың қалыптасқан экономикалық үлгілері, сонымен қатар Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық қайта құру және даму банкі қазіргі күнге дейін жұмыс істеп келеді. Мамандардың пікірінше, енді оларды түбегейлі қайта құру қажет.
VII Астана экономикалық форумы мен II Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік конференция аясында әлемдік қауымдастыққа Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік жоспар жобасы ұсынылатын болады. Бұл жоба 2013 жылдың мамыр айында Астанада, БҰҰ-ның қолдауымен өткізілген І Дағдарысқа қарсы дүниежүзілік конференцияның қорытынды құжаттары нәтижесінде жасалған үкіметтердің, орталық банктер мен сарапшылардың бір жылдық жұмыстарының қорытындысы. Осы жобаның «Әлемдік қаржы архитектурасы» атты бөлімінде Бреттон-Вудс жүйесін реформалаудың жаңа тәртібі ұсынылып отыр.
Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан».
