Конституция – бұл еліміздің ең маңызды құқықтық құжаты болып табылады, онда біздің республикамыздың түбегейлі принциптері, мемлекеттік құрылым механизмі бекітілген, билік пен басқару органдарының құрылымы анықталған, адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтары бекітілген. Бұл құжатта әділеттілік пен тәртіп нормаларына негізделген барлық мемлекеттік және әлеуметтік өмір жазылған. Елдің негізгі құжатына уақыт өте келе түзетулер енгізіліп отырады және қазір еліміз конституциялық нормалардың тікелей қолданылуының сөзсіз принципіне сүйене отырып, оның соңғы нұсқасы бойынша өмір сүре бастауда.
2022 жылғы 5 маусымдағы республикалық референдумда қабылданған Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың бұрынғы конституциялық нормалар мен ережелердің өзгерістерімен салыстырғанда бірегей ерекшелігі бар. Қоғамдық қатынастарды құратын және модельдейтін конституциялық түзетулердің мазмұны өте маңызды және қажет. Сондықтан Жаңа, Әділ Қазақстан мен Екінші Республика идеяларын халықтың ерік білдіруі арқылы заңды ресімдеу туралы айтуға болады.
Конституциялық реформаның мәні қазіргі қоғамдық қатынастардағы ең маңызды мәселелерді ашу және бекіту, жаңа нормалардың саяси жаңғырту үрдістерін анық және нақты көрсету, олардың ағымдағы заңнама актілерінде егжей-тегжейлігі мен нақтылығының негізгі мазмұнын айқындау және бағыт беру болып табылады.
Конституциялық нормалар құқықтық сипатына орай барынша анық және түсінікті болуға тиіс, бірақ сонымен қатар, Конституция мәтінінде жалпылау және абстракциялау да қажетті шара болып табылады. Бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлеріне жататын өмірлік жағдайлар мен субъектілердің анағұрлым көп санын құқықтық реттеумен қамтамасыз етумен байланысты.
Конституциялық ережелерде абстракцияның белгілі бір деңгейінің қажеттілігін негіздей отырып, біз Конституция нормаларының мінсіз түрінде бейтаныс адамдарға бағытталғанын және көбінесе мән-жайлардан, уақыт пен орындардың нақтылығынан абстракцияланып, Қазақстан Республикасының кез келген жерінде және кез келген уақытта орын алуы мүмкін жағдайларға ғана сілтеме жасайтынын атап көрсетеміз. Осы ерекшеліктерді ескере отырып, құқықтық реттеудің негіздемелік моделі іс жүзінде барлық елдердің Конституцияларының негізіне қаланады. Осыған байланысты ел Конституциясына енгізілген соңғы өзгерістер мен толықтырулар да бұл тізімнен тыс қалмады.
Мұндай ереже конституциялық өзгерістердің мәнін ашу және 2022 жылғы 8 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңымен ресімделген жаңа конституциялық қағидаттарға, нормалар мен ережелерге түсініктеме беру қажеттілігін негіздейді.
Осыған орай, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша ұсыныстар әзірлеу жөніндегі Жұмыс тобының мүшелері – заң ғылымдарының докторлары, профессорлардың ұйытқы болуымен 2022 жылғы 5 маусымда республикалық референдумда қабылданған өзгерістер мен толықтыруларға түсіндірме кітап жарық көрді. Басылымның шығуы Конституция күніне орайластырылды.
Кітап авторларының міндеті – революциялық конституциялық қайта құрулардың мәні мен маңызын егжей-тегжей түсіндіру еді.
Авторлар түсіндірме беру кезінде қажет болған жағдайда халықаралық құқық нормаларына, Конституцияның ережелерін дамыту үшін қабылданған Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілеріне, конституциялық бақылау органының шешімдеріне, салыстырмалы талдау жасау мақсатында Конституцияның бұрынғы редакциясының нормаларына сілтеме жасады.
Түсіндірмеде нақты президенттік басқару формасына біртіндеп көшуге және мемлекеттің ең жоғары лауазымды тұлғасының қолында билікті тым көп шоғырландыруға бағытталған суперпрезиденттік басқару жүйесінен кетуге бағытталған Конституциялық нормалардың мәні талданып ашылған. Демек қазіргі Мемлекет басшысының шамадан тыс президенттік өкілеттіктерден алыстап бара жатқан мәртебесінің Конституциялық рәсімделуін көрсетеді.
Бұл бағыттағы Конституциялық реформалардың маңызды аспектісі партиялардың мемлекет қызметіне араласпау қағидатын, Президенттің саяси бейтараптылығын белгілеу болып табылады. Және бұл Конституцияның жалпы принциптеріне және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, сондай-ақ Конституцияның үстемдігінің кепілі болып табылатын Президенттің құқықтық мәртебесіне сәйкес келеді.
Осыған орай, Президенттің жақын туыстарына мемлекеттік саяси қызметкерлер және квазимемлекеттік секторда басшылардың лауазымдарын атқаруға тыйым салынатын жаңа конституциялық ұйғарым туралы да айтпасқа болмас. Бұл аспект Мемлекет басшысының бағдарламалық сөздеріне сүйене отырып, түсіндірмеде айқын көрініс тапты. Президент саяси және экономикалық қызметтің монополиялануы қаңтар оқиғаларының туындауына басты себеп болғаны бүгінде бүкіл қоғамға мәлім екенін нақты атап өтті.
Кітап авторлары Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар елдегі саяси жаңғырудың мызғымастығын қамтамасыз ететін қоғамдық процестердің маңызды легитимациясы болғанын, «ойын ережесін» түбегейлі өзгертіп, қоғамды одан әрі демократияландыру үшін берік негіз қалыптастыратынын атап өтті.
Жұмыста тікелей және жанама түрде конституциялық реформаларды талдау арқылы Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың Парламенттің рөлін нығайту қажеттілігі туралы үндеуінің айрықша маңыздылығын көрсетеді. Бұл Жаңа Қазақстан – мықты азаматтық қоғамы бар тиімді мемлекет болып «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» және біздің мемлекеттік құрылыстың негізі – «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласын табысты іске асырудың маңызды факторы болып табылады.
Сайлау заңнамасының жаңа моделін, Парламент Палаталарының жаңа құрылымын, парламенттік бақылаудың тиімділігін күшейтуді, Мәжілістің заң шығару процесіндегі жаңа өкілеттіктерін, сондай-ақ мемлекеттік органдардың басшыларын тағайындау кезінде Сенаттың рөлін арттыруды көздейтін өзгерістерге түсінік беретін Түсіндірменің мазмұны осы идеяның іске асырылуын қамтиды.
Кітап авторлары конституциялық нормалардың ережелеріне түсінік беру барысында Конституциялық соттың, сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің тиімді және толыққанды жұмысын қамтамасыз ететін Конституцияның жаңартылған мазмұнын ашады. Бұл органдар біздің азаматтарымыздың құқықтары мен бостандықтарын конституциялық деңгейде қорғауға арналған. Осы орайда, түсіндірмеде өлім жазасын қолдануға конституциялық тыйым салудың себептерінің ашылуы туралы да айту орынды. Кітапта сондай-ақ, жердің және оның қойнауының, судың, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің, басқа да табиғи ресурстардың Қазақстан халқына тиесілі екені туралы жаңа норманың мазмұнына қатысты түсініктемелер берілді.
Жұмыста сыбайлас жемқорлық пен непотизмге, қосарланған стандарттарға және басқа да келеңсіз құбылыстарға тосқауыл қоя білетін жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін өзі басқарудың рөлін күшейтетін конституциялық өзгерістер жұмысына көп көңіл бөлінді.
Конституциядан Бірінші Президент және оның статусы ұғымымен байланысты нормаларды алып тастау мақсатында 46-баптың 4-тармағын жоюға қойған және 91-баптың 2-тармағына елеулі өзгерістер енгізген заңнамалық ережелерді түсіндіруге ерекше назар аударғанын атап өткен жөн. Кез келген демократиялық, өркениетті елдегідей барлық экс-президенттерге кепілдіктер тең болуға тиіс және ешқандай арнайы иммунитет берілмеуі керек.
Авторлар басылымның алғы сөзінде Конституцияға енгізілген өзгерістер Қазақстанның прогрессивті, демократиялық дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер ашқанын дұрыс атап өтті. Конституцияға енгізілетін өзгерістер біздің азаматтарымыздың конституциялық құқықтарын қорғаудың тиімділігін күшейтеді және бізді «әділетті қоғам мен тиімді мемлекет» құру жағына, шынайы Жаңа Қазақстанға, Екінші Республикаға қарай одан әрі жақындататын болады.
Жұмыста кітаптың құқықтық бағыттағы жоғары оқу орындарының оқытушыларына, студенттеріне, магистранттары мен докторанттарына, мектеп және колледж оқушыларына, сала бойынша жұмыс істейтін заңгерлерге, мемлекеттік қызметшілерге, сондай-ақ қалың оқырман қауымға ұсынылғаны айтылған.
Ермек ӘБДРАСУЛОВ,
заң ғылымдарының докторы
