Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері – жөн сілтейтін нұсқаулық

Ұлт ұстазының қызметі – біздің стратегиямыз

Биыл елімізде және ЮНЕСКО аясында көрнекті мемлекет қайраткері, әде­биеттанушы ғалым, түрколог, публи­цист, педагог, аудармашы, қазақ тіл білі­мі мен әдебиеттанудың негізін қалау­шы, ұлттық жазудың реформаторы және қоғам қайраткері, ХХ ғасырдың ба­сындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қоз­ғалысы көшбасшыларының бірі Ахмет Бай­тұрсынұлының 150 жылдығы атап өтіледі.

А.Байтұрсынұлының еңбектері – бұл институционалдық жады, ұлттық жоспар және Жаңа Қазақстанда еліміздің тізгінін ұстайтын жас азаматтарға жөн сілтейтін нұсқаулық. Сізге жер берілді – оны қор­ғаңыз, өңдеңіз, байлықты халықтың игілігі үшін көбейтіңіз. Сіздің ана тіліңіз бар, сол тілде білім мен мәдениетті дамы­тыңыз. Сізде білім, дағдылар, идеялар бар. Мұны қоғамға қызмет етуге бағыттаңыз. Ахаң­ның еңбектері мен идеяларын жүзеге асыру үшін осындай мәселе қойылуы керек.

Алғашқы ұстаз және Ұлт ұстазы

Ахмет Байтұрсынұлы ауылдық молда­лардан білім алған. Ахмет он үш жас­та болғанда, оларға полковник Яков­лев бас­таған полиция қызметкерлері келіп, бүлік ұйымдастырады, Ахмет Бай­тұр­сынұлының әкесі Шошақұлы мен Ахмет­тің үш ағасы қорлауға шыдамай, пол­ковникті ұрады. Бұл үшін олар Сібірге 15 жылға жер аударылды. Қоштасарда Бай­тұрсын баласына: «Аш-жалаңаш болсаң да, оқы, ұлым», деді.

Ауыл кезеңі аяқталғаннан кейін туыс­тары оны Торғай екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне (1886-1891) бер­ді және әрі қарай білімін ағартушы Ыбы­рай Алтынсарин негізін қалаған Орынбор мұғалімдер семинариясында жалғастырды. Ахмет 1891 жылы мектепті бітірді, ал Ыбырай 1889 жылы қайтыс болды. Зерттеуші Зира Наурызбаева «Төрт бұлт» кітабында былай деп жазады: «Ахмет Ыбырай мектебінде және оның бағдарламасы мен оқулықтары бойынша дайындалған мұғалімдерден ғана емес, Ыбырайдың басшылығымен де оқыған. Сұңғақ бойлы, батыл, талантты оқушыны байқамау мүмкін емес еді. Екі көрнекті ағартушының қызметіндегі сабақтастық бұрын да аталып өтілген, бірақ олардың бір-бірін білуі, араласуы, әрине, өте әсерлі. Сол жерде Әлихан Бөкейхан Ахметке Ыбырай туралы мақала жазуды ұсынып: «Егер Ыбырай біздің заманымызда өмір сүрсе, ол сен сияқты әрекет етер еді, ал егер сен оның орнында болсаң, сен де сон­дай болар едің» деп айтатыны туралы дәлелдер келтіріледі.

Ол 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қос­танай және Қарқаралы уездерінің ауылдық болыстық училищелерінде сабақ берді. Рефлексиялық тәжірибе ретінде ол өзінің барлық ойын бүгінгі мектептер үшін құнды мақалалар түрінде қалыптастыра бастады. Атап айтқанда, «Бастауыш мектеп» мақаласында ол былай деп жазады: «...бастауыш білім беруді одан әрі оқуды қалайтындар үшін қажетті білім беру сатысына айналдыру керек. Егер бастауыш мектептер қандай да бір себептермен өздерінің білім деңгейлерін жақсарту мүм­кіндігінен айырылса, онда олар кем де­генде ұлттың әдеби және мәдени өмірін біле ала­тын біліммен қамтамасыз етілуі керек».

Бұл мәлімдемеде деңгейлік оқыту идея­лары, әр деңгейдің күтілетін нәтижелері байқалады. Егер біз еуропалық біліктілік шеңберімен (2008) ұқсастық жасасақ, онда бастауыш мектеп түлегінің «белгілі бір еңбек немесе оқу саласындағы негізгі нақты білімі; ағымдағы міндеттерді орын­дау және қарапайым ережелер мен құралдарды қолдана отырып, ағым­дағы мәселелерді шешу үшін пайдалы ақ­паратты пайдалану үшін қажетті негізгі танымдық және практикалық қабілет­терге ие болуы немесе мұғалімнің қадағалауымен белгілі бір дәрежеде дербес білім ала білуі қажет».

Тілдерді оқыту әдістемесінің комму­никативтік тәсілге көшуіне байланысты А.Байтұрсынұлының пікірі маңызды. Мысалы, «Қазақ тілі бойынша оқу құра­лы» атты еңбегінде жазбаша қарым-қаты­нас туралы былай деп жазады: «Біздің заманымыз – ауызекі тілден гөрі одан да үлкен дамуға жеткен жазу уақыты. Мысалы, телефон жоқ ауылдан ауызша сөйлеуді алыс қашықтыққа қалай жеткізесіз? Хаттың көмегімен әлемнің бір шетінен адам әлемнің екінші жағындағы адаммен сөйлесе алады».

Ахмет Байтұрсынұлының педагоги­калық қызметі жылдарында да қазіргі білім беру жүйесінің жақтаушылары мен сыншылары болды. А.Байтұрсынұлы оқулықтарға қатысты «Мектептің қажет­тіліктері» мақаласында былай деп жазады: «Оқыту мәселелерін кім жақсы түсінетінін анықтаудың объективті критерийі ретінде оқулық авторлары мен оның сыншылары педагогика және әдістеме білгірлерінің қатысуымен кезекпен өткізетін көрнекі сабақтар ғана қызмет ете алады». Бұл жазбада оқу мазмұнын сараптау идеялары мен оқыту әдістері бар.

Қазір қазақстандық педагогикалық қоғамдастықты үштілділік қандай болуы керек деген сұрақ мазалап жүр. Тіл­дерді қалай оқыту керек? Ахмет Байтұр­сынұлының «Қазақ тілі бойынша оқу құралы» атты мақаласында баяндалған ойлары осы тұрғыдан қызықты: «Орыс тілінде оқығандар орыс тілінің жүйесі мен тәртібі бойынша жазуға дағдыланған. Татар тілінде оқыған адамдар татар тілінің жүйесі мен тәртібі бойынша жазуға дағ­дыланған. Егер сіз қазақ сөздерін алып, орыс немесе татар тілінің жүйесі мен тәр­тібін қолдана отырып жазсаңыз, онда бұл қазақша дұрыс шықпайды. Мұн­дай жағдайдан аулақ болу үшін әр халық балаларын алдымен ана тілінде оқы­тады, содан кейін ғана олар ана тілінің жүйесі мен заңдылықтарын біледі, бұл мәселеде белгілі бір дағдыларға ие болады және басқа тілді үйренуге көшеді. Егер біз өз тіліміздің тазалығын сақ­тағымыз келсе, басқа халықтар сияқты, біз де балаларымыз­ды алдымен ана тіліне үйретуіміз керек, содан кейін ғана басқа тілге көшуіміз керек».

Ахмет үшін тілдерді оқыту басымдыққа ие болса да, ол білім беру ресурстарының тұтас қабатын – басқа пәндер бойынша оқуға арналған мәтіндерді жасады. Оның «Оқу құралдары» (1927 ж.) еңбегінде «Бақа-шаян», «Құрт-құмырсқа», «Құс», «Титтей жұмыскерлер», «Мұнай», «Саз», «Тас көмір», «Тұз», «Күн», «Құс жолы», «Құйрықты жұлдыз», «Жұлдыздар», «Күн күркіреуі мен найзағай неден болады?» сияқты мәтіндерді кездестіруге болады. Сол еңбекте «Жер құйқасы» тақырыбы бойынша топырақ қасиеттерін анықтау бойынша эксперименттің сипаттамасы ұсынылған. Атаулардың бұл тізімі оның жаратылыстану пәндерін жүйелі түрде оқытқанын көрсетеді.

Бүкіл өмірінің мәні

Педагогикалық қызмет А. Байтұрсын­ұлына уақыт өте келе ғылымға бет бұ­рып, алғаш рет өзекті қазақ тіл білімі мен әдебиеттануды, сондай-ақ оларды оқыту әдістемесін жасауға мүмкіндік берді. Ахмет Байтұрсынұлының өз өмірін арнаған ісі – бұл қазақ тілі үшін жасалған іс. Басқа пәндерді де бірдей оқыған ағартушы тіл білімін себепсіз таңдаған жоқ. Тіл әрқашан ұлт пен мемлекеттің маңызды атрибуттарының бірі және халықтың осы жерде өсіп-өнгенінің, мемлекеттіліктің терең тарихының дәлелі болып табылады. Оның өзі бұл жөнінде былай деп жазады: «Тілін жоғалтқан жұрттың өзі де жоғалады», «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің қуаттысы – тіл», «Өз тілінде сөйлейтін, өз тілінде жазатын ұлт ешқашан жойылмайды. Ұлттың сақталуына немесе жойылуы­на ықпал ететін ең күшті фактор – бұл тіл. Тілдің жоғалуымен бірге халықтың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа халықты қосқысы келетіндер, ең алдымен, осы халықтың тілін жоюға тырысады».

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінде қолданылмайтын барлық таза араб әрпін алып тастап, араб графикасы негізінде қазақ жазуын реформалап, қазақ тіліне тән әріптерді қосты. Ол алғашқы нұсқасын 1912 жылы жасап, 1912-1924 жылдары жазу ережелерін өзгертті. Жаңа әліпби «Жаңа Емле», сондай-ақ төте жазу, төте оқу деген атау алған. Осы нәтижелер туралы Ахмет былай дейді: «Осындай үш бағыт бойынша жұмыс нәтижесінде әлемде баламасы жоқ қазақ тілінің әліпбиі мен қазақ орфографиясы, қазақ тілінің грамматикасы дүниеге келді, ол басқа ұлттардың тілімен салыстырғанда қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылыми тұрғыда бірінші орынға шығады».

Бұл әліпби Қазақстанда 1912-1927 жыл­дары қолданылып, кейін Кеңес өкі­меті қазақ тілін латын қарпіне көшірді. Дегенмен ол оны шетелде тұратын мил­лиондаған қазаққа пайдалануға мүм­кіндік берді. Төте жазуды әлі күнге дейін Қытайда (1,3 млн), Ауғанстанда (30 мың) және Иранда (10 мың) тұратын қа­зақтар қолданады. 1976 жылдан бастап Байтұрсынұлы әрпімен басылған «Шал­қар» газеті шығады. Оның мақсатты ауди­ториясы – эмигранттық диаспоралардағы қазақтар.

Үздіктер арасында тең

Ахмет Байтұрсынұлының қосқан үлесі мен істерінің ұлылығы әлем тарихының призмасы және тұлғалардың қызметімен салыстыру арқылы ашылады. Олардың есімдері мен қатары әсерлі. Бұлар – ескі славян алфавитін жасаушылар Кирилл мен Мефодий. Бұл бізге таныс Петр І, М.В.Ломоносов, А.С. Пушкин, олар орыс тілін реформалаудың бастауында тұр­ды. Ағылшын тілі Британдық отарлау нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге оны зерттеуді, түсінуді және қолдануды ыңғайлы еткен реформалардың арқасында лингвафранкқа айналды. Бұл жерде Уильям Кэктонның, Джеффри Чоссердің, Уильям Шекспирдің, Роберт Кодридің, Сэмюэл Джонсонның, Линдли Мюррейдің, Джозеф Пристлидің есімдерін еске түсіру маңызды. Француз тілін нығайтудағы маңызды рөл Король Франциск І-ге тиесілі болды.

Ежелгі және дерлік жойылып кеткен тілді жандандырып, оны мемлекет жағ­да­йына жеткізген басқа адамды қалай ес­ке түсіруге болмайды. Бұл Элиезер бен-Йехуда – «Қазіргі иврит әкесі», геб­раизм­­нің негізін қалаушы; өмір бойы иврит тілін қазіргі ауызекі тіл ретінде жан­­дандырып, оны дамытып, байытумен айна­­лысқан адам. Жоғарыда келтірілген мы­­салдар «Ахмет Байтұрсынұлы – үздік­тер ара­сында тең, теңдестер арасында үз­­дік» деп айтуға негіз болуы үшін жет­кілікті.

Қазақстандағы академиялық ғылымның бастауы

Қазақстан мектебінің әрбір түлегі ҚазКСР Ғылым Академиясының 1946 жылы 1 маусымда құрылғанын және рес­­публика ғылымының Бас штабы, Қазақ­стандағы ғылыми-зерттеу жұ­мыс­тарының үйлестірушісі болғанын жақ­сы біледі. Бірақ бәрі бірдей ме? Сұ­­­рақ­тың тарихы бір таңғажайып фак­­­тіні ашады. 1921 жылы ҚазАССР ха­лық ағарту халық комиссариаты жаны­нан Республиканың академиялық орта­лығы құрылды. Оны Ахмет Байтұр­сын­ұлы басқарды. Академиялық Орта­лық – ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйым­дастыру үшін құрылған алғашқы мем­ле­кеттік мекеме. Қызметінің негізгі бағыттары: ағарту саласындағы жұмыс­тарды үйлестіру; сауатсыздықты жою, бастауыш, орта білім беру жөніндегі бағдарламаларды, жоғары оқу орындарына арналған бағдарламалар жүйе­сін әзірлеу; әдебиет пен өнер сала­сын­­­дағы басшылық; оқу орындарына, сая­си-ағарту мекемелеріне, баспа ісіне, мұ­рағаттарға, мұражайлар мен ғылыми-зерттеу мекемелеріне теориялық және әдістемелік көмек көрсету. Ака­де­мия­лық орталық қазақ даласын жан-жақ­ты зерттеу бойынша жұмыс ұйым­дастырды, қазақ мектептеріне қа­жетті кітаптар, бағ­дар­ламалар мен оқу­лықтар шығаруды реттеді, ғылыми-педа­го­ги­калық кадрларды даярлауға кө­мек­тесті. Бұл фактіні ҚР ҰҒА тарихын си­пат­тауда да, Қазақстан тарихы бойын­ша оқу­лықтарда да ескеру маңызды деп санаймыз.

Ұлттық мүдде және ұлт үшін берілген

1905 жылы Ахмет Байтұрсынұлы саяси қызметке белсене араласып, «Қарқаралы петициясы» авторларының бірі болды. Әлихан Бөкейханов және Міржақып Дулатовпен бірге 1913-1918 жылдары қазақ зиялыларының қолдауымен «Қазақ» алғашқы ұлттық газетін шығарды. Газет ұлттық мүдденің таралуына және қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің ояну факторына айналды.

ХХ ғасырдың басында қазақ мемлекет­тілігінің тағдыры мен оның жерінің бола­шағы өте күрделі болды. Қолда бар жер­лерді сақтау үшін А.Байтұрсынұлы бүкіл қазақ зиялыларымен бірге одақтас мемлекет құрамында Қазақ автономиясын құру және шекаралардың құқықтық мәртебесін анықтау үшін Мәскеумен күрделі келіссөздер жүргізді. Жеңістер де, же­ңілістер де болды, бірақ қазіргі таңда біздің заңды жер аумағымыз бар, бұл шекара сол кезеңдегі саяси қайраткерлердің келі­сімдері негізінде бөлінгені белгілі. Ахмет Байтұрсынұлының көзқарастары, идеялары, құндылықтары мен қызметі алғашқы кезде патша, одан кейін Кеңес өкіметін қобалжытты. Ол бірнеше рет шабуылға ұшырады, оның саяси шешімдер қабылдауына тосқауыл болды, қызметін шектеді. Өз халқының бостандығы үшін ол басын бәйгеге тікті. Төменде сол хронологиямен танысуға болады:

Ахаң өзінің бар күш-жігерін халыққа қызмет ету арнасына бағыттады және бұл істе тәуекелшіл, белсенді, қазақ халқының тәуелсіздігі идеясына құштар болды. Осы үлкен мақсат үшін ол өзін құрбан етуге дайын болды және тарих көрсеткендей, құр­бан болды. Ол өз нанымынан бас тартуға, басқа мақсаттағы адамдармен бірігуге, өмір сүру үшін басқа адамдардың құн­дылықтарын көтеруге көп мүмкіндігі болған шығар. Бірақ ол мұны істемеді: «Мен өз жолымды өз еркіммен және біржолата таңдадым – мәңгі, ал қазір айналма жолдар жоқ – өлімнен ұят күшті!».

Ұрпақтар үшін құнды мұра

А.Байтұрсынұлы бізге лайықты мұра қалдырды. Бұл өзі үшін құнды болған және тәуелсіз мемлекеттің атрибуттары ретінде танылған: қазақ тіл білімі мен әдіснамасының негіздері, педагогика бо­йын­ша еңбектер, түрлі көркем жанрдағы өз туындылары, қазақ фольклорының жинақтары. Қоғамдық мұра Қазақстанның болашақ ғылым академиясының ұйымдық-құқықтық іргетасын құрайды. Саяси мұраға Қазақ автономиясын ресімдеу, танылған және келісілген мемлекеттік шекара жатады. Ахаңның ел тағдыры үшін күресі, жанын пида етуі біздің қазіргі мемлекетіміздің құндылықтары ретінде танылуы керек: бұл – туған жер, ел, ана тілі, бостандық, бейбітшілік, әл-ауқат, достық, демократия, білім. Оның мұрасы өнерде, педагогика еңбектерінде, білім беру бағдарламаларында, ел мен халықты әлемдік аренада ілгерілетуде көрініс табуы керек. Ұлт ойшылы мен ағартушының мұрасы негізінде жаңа мағыналар, жаңа әңгімелер мен жаңа құндылықтар құрылуы мүмкін. Оның мұрасы мен өсиеттерін қалай игеретініміз өзімізге байланысты.

Берік БЕЙСЕНҒАЛИЕВ,

«Есіл Университеті» Директорлар кеңесінің төрағасы,

экономика ғылымдарының докторы,

профессор