Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Бір ғана мысал. Кешегі кеңестік кезеңдегі қазақ әдебиетінің тарихына Сыр бойынан шыққан көрнекті жырау, жыршы немесе ақындардың бірі де енгізілмей келді. Олардың дені ұлттық әдебиет деңгейіне көтеріле қоймаған, аймақтық сипаты ғана бар мұралар қатарында сөз болып, аудан көлемінен аса қоймады. Балқы Базар, Омар Шораяқов, Қарасақал Ерімбет, Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп сияқты қисса ақындары мен жыршы-жырауларды насихаттау әр ауданның өз ішінде ғана жүзеге асырылып келді. «Үш ғасыр жырлайды», «Бес ғасыр жырлайды» сияқты хрестоматиялық басылымдарға еніп келген бірен-саран өлеңдері болмаса, әдеби мұралары туралы ғылыми-танымдық материалдар «Қазақ әдебиетінің тарихы» деп аталған академиялық зерттеу еңбектерге енген емес. Бұл жағдай ХХ ғасырдың 60-жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты жарыққа шығарған қазақ әдебиетінің тарихына арналған басылымдардан орын алып келді.
Әдебиеттану ғылымының басы-қасында болған М.Қаратаев, Ә.Тәжібаевтардан бастап бірде-бір әдебиетші қазақ әдебиетінің тарихына Сыр бойынан шыққан ақын-жырауларды енгізу мәселесін сөз қылған емес. Ұлттық әдебиетіміздің тарихы курсын жасағанда олардың шығармаларын қамту мәселесі мүлде ескерілмей келді. Әйтпесе Базар жырау, Нұртуған, Тұрмағамбет, басқа да айтулы ақындарымыздың шығармалары неден кем?
Жасыратыны жоқ, Сыр бойынан шыққан сол дүлдүлдердің есімдері мен еңбектерін алғаш рет республикалық деңгейге көтеріп, әдеби-ғылыми оралымға қосқан ғалым Ә.Қоңыратбаев. Біреуге ұнар, біреуге ұнамас, бірақ шындық осы. Ауыл арасында ғана айтылып жүрген Нұртуған Кенжеғұлұлы есімін де алғаш баспасөз бетінде сөз етіп, айналымға түсірген Ә.Қоңыратбаев болатын. Әр жылдары «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті», «Сыр бойы» сияқты әдеби газет-журнал беттерінде Сыр сүлейлері туралы мақалаларын жариялап, кейін «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты оқулығына енгізгені баршаға мәлім. Сол кезден бастап Сыр елінен шыққан ақын-жыраулардың есімдері мен шығармалары жалпы қазақ руханиятының санатына қосылған еді.
Бұдан көретініміз: жергілікті әдеби-мәдени құбылыстарды дер кезінде анықтап, озық үлгілерін республика деңгейіне шығару үшін білікті мамандар мен зерттеушілердің ыждаһатты еңбегі қажет. Болмаса руханият мәселелерінің бір ғана нұсқаумен шешілмейтіні белгілі.
Дәл осындай жағдайды 175 жылдығы аталып өткелі отырған күйші Әлшекей Бектібайұлы (1847-1932) шығармашылығынан да байқауға болар еді. Кезінде қазақ музыка фольклорының көптеген жауһар үлгісін жинаған А.В.Затаевич, халық арасынан шыққан дүлдүл күйшілердің шығармашылығын зерделеген А.Қ.Жұбанов, ондаған халық аспабын ғасырлар қойнауынан аршып алып, қалпына келтірген Б.Ш.Сарыбаев, басқа да зерттеушілеріміздің іргелі еңбектерінен Әлшекей күйлері туралы мәліметтерді кездестіру қиын. Қазақтың көрнекті музыка зерттеушілері оның күйшілік өнері мен мұрасын ұлттық музыка тарихына қоспай кетті. Жекеленген ғалымдардың ондаған жыл бойғы еңбегінің арқасында Сыр сүлейлерінің әдеби мұралары ұлттық әдебиет тарихына қосылған болса, Әлшекей күйлерінің басына ондай күн енді туып келеді.
70-жылдары аудандық, облыстық газет беттерінде Тынысбек Дүйсебеков жариялаған Әлшекей күйлері туралы пікірлермен таныса бастаған едік. Бірақ Әлшекей күйлері жан-жақты жиналып, жарияланбағандықтан біздің заманымызға сол мұраның жұрнағы ғана жетіп отыр.
Иә, Әлшекейдің күй мұрасы ғылыми танымнан жырақ қалып келді. Оның себебін анықтап жатқандар да болмады. Күйлерінің көркемдігі төмен бе, образдық әлемі солғын ба, әлде орындау техникасы осал ма деген мәселелерге дүре тиген емес.
Кейбір деректер бойынша Әлшекей Қазан төңкерісі тұсында өзбек жеріне қарасты Жызақ, Самарқан жағында кірекеш болыпты. Сол тұста Сыр бойы қазақтарының бір тобы Қытай асып жатса, екінші тобы Памир тауларын сағалап, тәжік жеріне барғаны тарихтан жақсы мәлім. Әлшекей бай тұқымынан деген деректер де бар. Бірақ оның анық-қанығын әлі де зерттей түскен жөн.
Тәжікстан жағына қоныс аударып, елінен алыс жерде көз жұмған Әлшекейдің артында бірде 50, тағы бірде 100-ге тарта күй қалған деген дерек айтылады. Бүгінде оның «Тоқырау», «Нарсоққан», «Қара жорға», «Адасқан қаз», «Айша мен алты тарақ», «Бөпемен тартыс», «Егілген», «Бәйге», «Тай қуу» және «Аққу кеткен», «Егес», «Жаяу кербез», «Отарба», «Тайшұбар», «Тепеңкөк», «Терісқақпай», «Шерлі» сияқты оннан астам күйі мәдени оралымға еніп келеді. Соңғы жеті күйдің орындаушысы Тынысбек Дүйсебеков болса, «Тоқтаған», «Толқын» деген күйлерді жеткізген Әбдіқадыр Әбдіқалықов. Олар «Қазақ күйлері антологиясының» Сыр өңірі күйшілік дәстүрі деген тарауына енген.
Әлшекейдің өмірбаяны бүгінде бірқатар энциклопедиялық анықтамаға енген. Сыр елінде туып, кейін тәжік жерінде қайтыс болған күйші тағдырының бұрылыстары аз емес. Ендігі жерде Әлшекей қазақтың күйшілік дәстүрінен қандай орын алады? Оның күйлерінің Абыл, Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап күйлерінен ерекшелігі қайсы? Тәттімбет дәстүріне жақындығы қандай деген сауалдардың да жауабын қарастыру керек болады.
Күй – аспаптық музыкамыздың күрделі саласы. Жыр – алғашқы, күй – соңғы құбылыс. Жырда көпшілік түсінетін поэзиялық мәтін, сюжет болса, күйде олардың бірі де жоқ. Демек күй дегеніміз – аспаптық музыканың дамыған кезеңіне тән көркем құбылыс.
Кезінде А.Жұбанов қазақ күйлерін жіктеп, біріне төкпе, екіншісіне шертпе күй деген атауларды қолданғаны белгілі. Оның өзіндік себебі де болатын. Батыстың күйлері үнемі қос ішекте қатар жүріп, бас буын, орта буын, бірінші және екінші сағаларды толық қамтыса, Орталық Қазақстанның күй дәстүрі философиялық ой-толғау үлгісінде көрінеді. Олардың әннен туғаны байқалып тұрады. Бұл аймақтың күйлері көбіне жеке ішекті қуалап отырып, тек ой аяқталатын тұстары – каденцияларда барып қос дауысқа ұласады. Осы дәстүрге Қаратаудың теріскейіндегі күйлерді де жатқызуға әбден болады. Олар әдетте домбыраның кульминациялық аймағына тереңдемей, орта буын, әрі кетсе бірінші сағамен шектеледі. Төкпе дәстүрінің образдық әлемін бірде «Сарыарқа», «Адай» сияқты жойқын да дауылды программалық күйлер, енді бірде «Қос алқа», «Құс қайыру» секілді лирикалық-суреттемелік туындылар құрайды. Ал шертпе күйлердің әуені жанға жайлы, ішкі иірімдері мол, тыңдаушысын ә дегеннен емес, бірте-бірте баурап алатын үн-интонацияларға толы. Оларды көңіл толқынысының барометрі десек те болады.
Әрине, бұдан келіп төкпе мен шертпе күй дәстүрлерін бір-біріне қарама қарсы қоюға болмайды. Бұл екі түрлі стиль – құстың қос қанатындай көркем құбылыс. Олардың өзара ерекшеліктері домбыраның қос ішегін қатар қамтуында ғана емес, образдық әлемінде.
Теріскейдегі шертпе күй дәстүріне құлақ түріп, мазмұнына зер салар болсақ, олардың құрылымы, музыкалық фактурасы төкпе күй дәстүрінен көп алшақ еместігін аңғаруға болады. Мұның өзі төкпе, шертпе деген ұғымдардың шарттылығын білдіреді. Мысалы, Т.Момбековтің ел арасына кең тарап кеткен «Салтанат» атты күйінің образдық әлемі шертпе күй дәстүрінде көрінсе де, домбыраның қос ішегінде қатар өрбитін дыбыстық жүйесі төкпе күй стиліне жуық. Бірақ соңғы белгісіне қарап оны төкпе күй санатына қосу дұрыс болмас еді. «Қосбасар» деген күй атауы шертпе күй дәстүрінің атасы Тәттімбетте де болған. «Салтанат» күйінің философиялық мазмұны, тыңдаушысының жанын баурап алатын ішкі толқыныстары оның жанрын анықтауға қызмет істеп тұр.
Т.Момбеков шығармасының тағы бір ерекшелігі – домбыра күйлеріне тән кварта-квинталық үндестіктермен шектелмей, терциялық арақатынастағы үндестіктерді де ұтымды әрі көркем пайдалануында. Дәл осы терциялық үндестіктер күйге ерекше көрік беріп, оның драматургиялық сипатын күрделендіріп тұр.
Қаратаудың теріскейіндегі шертпе күй дәстүріне арнайы тоқталуымыздың өзіндік себебі бар. Өйткені дәстүр – ғасырлар тереңінен бастау алатын, тамырын тереңге жіберген мәдени-музыкалық құбылыс. Оның тараған аймағын бүгінгі әкімшілік басқару жүйесіне негіздеуге әсте болмайды. Бүгінгі Жаңақорған деген атау – кеңес заманынан келе жатқан аудандық бөлініс. Халықтық топонимия оның бәрін Сыр елі деген ұғымға сыйдырып жібереді. Сол құнарлы топырақта көгеріп, жапырақ жайған Әлшекейдің күй мұрасы Жаңақорған ғана емес, Сыр бойы ұғымына да сыя бермейді. Олай болғанда Әлшекей күйлерін қандай күйшілік дәстүр аясында тануымыз керек?
Расында, күйшіліктен гөрі жыршылық өнері үстем дамыған Сыр елінде бой көрсеткен Әлшекей мұрасын қай дәстүрге жатқызуға болады? Оның қазақтың күйшілік өнерінен алатын орны қайсы? Әлшекей ауыл арасында ғана домбыра шерткен күйші ме, әлде оның мұрасы қазақтың күйшілік өнеріне қосылған елеулі үлес пе? Аудан, облыс көлемінде күйшіге арналған іс-шаралар өткізіліп тұрса да, мәселені осылай қоя алмай келуіміздің себебі неде? Той тойлауға шебер болсақ та, Әлшекейдің күйшілік мұрасын игеру, насихаттау, бағалауға келгенде ғылыми таным неге тереңдеп, ойлы, салиқалы пікірлермен іргесін бекітіп отырмаған. Әлшекейдің күйлерін орындау бар да, олардың көркемдік қуатын ашып, бағалау бар. Екеуі де бір танымдық үдерістің бойынан табылады: бірі – басы, екіншісі – соңы. Бізде осының алғашқысы бар да, соңғысы назардан мүлде тыс қалған. Сол себепті Әлшекей мұрасын елге танытып, оның даралығы мен өзіндік қолтаңбасын көпшілікке түсіндіре алмай келеміз.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, күйші шығармаларының құрылымы мен жалпы нобайы қос ішекте қатар жүретін төкпе күй дәстүріне келетін сияқты. Бірақ образдық әлемі төкпе күйлерден дараланады. Әлшекейде Құрманғазы күйлеріне тән жылдамдық, ұшқындатқан әуен, қазақ даласын дүркіреткен ырғақ пен асқан орындаушылық шеберлік нышандары байқала бермейді. Музыкалық образ жасау құралдары, күйлердің интонациясы мен құрылымы жағынан шертпе күйдің белгілері де жоқ емес. Әлшекей күйлері домбыраның екінші сағасына мүлде бармайды. Бас буын, орта буынның төңірегінде жүріп-ақ музыкалық образ, үн-кесте тоқиды.
«Күй» сөзінің семантикасы баршамызға түсінікті. Ол дарын иесінің көркем шығарма тудыратын кезеңдегі көңіл күйі. Сол сәтті күйші өзінің шығармасына арқау етіп, домбыра үнімен суреттеп шығады. Әлшекей күйлері де сондай шығармашылық үдерістің жемісі. Оны бір ғана төкпе немесе шертпе күй дәстүріне жатқызу даулы. Әлшекей күйлері қазақтың күй дәстүрінен дараланып жатқан, образдық әлемі де, дыбыстық-фактуралық жүйесі де ерекше құбылыс. Кейде Әлшекей шығармаларынан қазақтың классикалық күйлеріне тән емес үндерді, өзгеше дамыту принциптерін де кездестіруге болады. Шығармаларының композициялық құрылымы өзара ұқсас. Біршама күйлері бастапқы бір ырғаққа құрылып, біркелкі дамып отырады. Жиі кездесетін тәсілдердің бірі – қайталау, алма-кезек қағыс, бастан-аяқ сақталатын ырғақтық фон. «Терісқақпай», «Айрауықтың ащысы-ай», «Шалқыма» сияқты күйлердің дені осындай болып отырады. Күйлер сол біркелкі ырғақпен аяқталып кете барады. Арнайы аяқтамасы жоқ.
Әрине, Әлшекейдің Сыр өңірінен шыққаны дау тудырмайды. Кезінде бұл аймақта қоқандықтардың билік құрғаны да жасырын емес. Бүгінгі таңдағы Әлшекейді тану Сыр елінде өтіп жатса да, күйшіні жаңақорғандық өнерпаз ретінде бағалаудың кемшін болатынын жоғарыда айттық. Сол себепті Әлшекей күйлерін арғы жерде Арқа дәстүрі, бергі жерде Қаратаудың теріскейіндегі күй дәстүрімен сабақтастыру мақсатқа көп жақын болады демекпіз.
Әлшекейдің өзі де, күйлері де күйшілер арасындағы үлкен додаға түсе қоймаған. Бірақ оның шығармаларынан өзіндік қолтаңбасы айқын байқалып отырады. Мысалы, Әлшекей күйлерінің көпшілігі бір ырғаққа құрылған әуенмен басталады. «Отарба», «Сауда Бұзар», «Терісқақпай», «Толқын» сияқты күйлердің басталуы мен аяқталуы ұқсас. Өзіндік қолтаңбасы айқын Әлшекей шығармаларының арасынан Құрманғазы, Ықылас сияқты халық композиторларына тән «Айрауықтың ащысы-ай», «Бұқтым-бұқтым», «Ақжелең» сияқты атауларды да кездестіруге болады. Егер Әлшекей шығармалары кезінде мәдени-музыкалық оралымға түсе қоймады дейтін болсақ, онда дәстүрлі күй атаулары қайдан жүр? Біздің пайымдауымызша, бұлар бері келе, кейінгі орындаушылар тарапынан қосылған атаулар болуға тиіс. Ықыласта «Айрауықтың ащы күйі» деген қобыз сарыны бар. Кейінгі орындаушылар сол шығарманы Қаратау күйшілік дәстүрі аясында Әлшекейге телуі де мүмкін ғой. Ал Құрманғазыда кездесетін «Бұқтым-бұқтым» күйінің атауы Әлшекейге қалай өткені құпия. Ол анықтауды қажет етеді.
Соңғы жылдары Әлшекей күйлері жазылып алынып, түрлі музыкалық-этнографиялық жинаққа еніп, баспа жүзін көрсе де анықтай түсетін, арнайы зерттейтін мәселелері шаш етектен. Күйлерді реттеп, толықтырып, белгілі бір жүйеге түсіру керек. Мысалы, күйшінің немересі тартқан «Айрауықтың ащысы-ай» мен Ә.Әбдіхалықов орындаған «Айрауықтың ащысы» бірдей емес. Екеуі екі түрлі шығарма орындап, бір күй атауын атайды. Осындай мәселелер жиі кездесіп отырады. Оларды вариант ретінде, болмаса басқаша бағалау үшін арнайы текстологиялық зерттеу жұмыстарының атқарылуы шарт. Ол – келешектің міндеті.
Әзірге айтарымыз, Әлшекейді бір ауданның тумасы санап, Сыр бойының күйшілік өнері аясында тану жетімсіз. Оның домбыраға арналған туындылары қарт Қаратаудың теріскейінде ежелден келе жатқан домбыра мектебінің бір өкілі ретінде бағалаған дұрыс болады демекпіз.
Бүгінде 175 жылдығы аталып отырған Әлшекейдің күй мұрасы – қазақтың аспаптық музыкасына қосылған мөлдір бір бұлақ.
Тынысбек ҚОҢЫРАТБАЙ,
филология ғылымдарының докторы,
профессор