Қытай Республикасы Парламент депутаты. 11 наурыз, 1991 жыл
Маңызды жиынды ашып, осынау мәдени-тарихи шараның жай-жапсарымен таныстырған Қазақстан Республикасы Президент архиві директорының орынбасары Бейсенбай Жұмабеков, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың өткен Ұлттық құрылтайда: «Бір кездері ұмытылып кеткен ұлт перзенттерінің есімін қайта жаңғыртуымыз керек. Ел тағдырын айқындаған тарихи оқиғаларға лайықты баға берген жөн. Соңғы екі жылда бұл бағытта көптеген жұмыс атқарылды. Ұлтымыздың көрнекті тұлғаларының есімі ардақталды. Тарихи даталар қалпына келтірілді. Осылайша, еліміздің шынайы шежіресі жазылып жатыр. Өткенге, әділ баға берілмесе жарқын болашақтан үміт күту қиын. Мұны терең түсінген абзал» деген сөзін тілге тиек ете отырып, Президенттік архив ағымдағы қызмет бейініне қарай, мемлекет және қоғам қайраткерлерінің қоғамдық-саяси белсенділігін айқындайтын құжаттар жинауды тұрақты жүзеге асырып отырғанын жеткізді.
«Архив дегеніміз – тарихтың сарқылмас қоры» деп француз архивтанушысы Шарль Бребан айтқандай, Президенттік архив мекемесі өз қорын толықтырудың бір тетігі – шетелде өмір сүріп, сол мемлекеттің саяси-қоғамдық өмірінде айтарлықтай із тастаған тұлғаларды іздеп тауып, олар жайлы құжаттық деректерді жинақтап, болашаққа қалдыру екен.
«Осы мақсат үшін қазіргі таңда елімізден тыс жерде өмір сүріп артына із қалдырған: Дәлелхан Жаналтай, Жағда Бабалық, Шәріп Найман, Мансұр Тайжы, Шеризат Доғру, Хасен Оралтай, Зардыхан Қинаятұлы және т.б. қазақ диаспорасы арасында беделді тұлғалардың жеке тектік құжаттары қорға қабылданды», деді Бейсенбай Қуанышұлы.
Жоғарыда аты аталған қайраткер тұлғалар ішіндегі Дәлелхан Жаналтай жайлы құжаттық деректерді, марқұмның көзі тірісінде 2011 жылы Түркиядағы Қазақстан елшілігі сұратқан екен. Сол екі арада 2012 жылы Дәкеңнің өзі дүниеден өтіп кеткен соң, туған баласы Әлихан Дәлелханұлы төрт жыл бойы жинап-теріп, өңдеп-жөндеп деректі құжаттарды 2015 жылы Ыстанбұлдағы Қазақстан консулдығына табыс еткен екен.
* * *
Осы орайда «Дәлелхан Жаналтай кім?» деген заңды сұрақ туары анық. Бұл сұраққа жауапты біз Дәкеңнің 2000 жылы Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы тарапынан жарық көрген «Қилы заман – қиын күндер» атты 160 беттік ғұмырнамалық кітабынан табамыз.
– Мен Дәлелхан Жаналтай 1922 жылы маусымның 15-і күні қазіргі Қытай Халық Республикасы, Шыңжаң – Ұйғыр автономиялы районы Алтай аймағына қарасты Өрмегейті жайлауында туыппын, – деп жазады. Бұл кісі жас кезінде үлкен білім иесі: Тройцкіден «Расулия» медресесін бітірген ұстаз Абдулла Байқадамұлынан дәріс алса, кейін ес жиып, етек басқан соң Мысырдағы Әл-Әзһар университетінің түлегі Аббас муфти Қаһире және урду, араб, ағылшын тілін білетін кашмирлік профессор Мұхамед Икбал қатарлы ғалымдардан ілім үйренеді. 1940 жылы 18 жасында Өлкелік қазақ-қырғыз ұйымының Алтай аймақтық бастығы, 1943-1945 жылдары Үрімжідегі әскери кадр дайындайтын Шыңжаң тәлім-тәрбие мектебінде курсант, 1946-1949 жылдары Шың Ши Сай басқарған Шыңжаң үкіметінде саяси қызметкер болған.
Гоминдан билігі құлаған соң 1951 жылы қашып Үндістанға өтеді. 1952-1969 жылдары Үндістанның ішкі істер министрлігінде келісімшарт негізінде жалдамалы қызметкер. 1969 жылы Түркия еліне қоныс аударып, 1972 жылы Ыстанбұлда Қазақ кентін құруға атсалысады. 1992 жылы қазан айында құрылған Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа мүшелігіне сайланған. Қысқаша өмірбаяны осы.
Ал бұл жолғы көрме төрінен орын алған 30-дан астам деректі құжаттар оның жоғарыдағы қысқаша өмірбаянын толықтырып тұрғандай. Атап айтқанда: 1949 жылы 10 ақпан күні Қытай Республикасының VІІ пленумына өкіл ретінде қатысқан куәлігі; 1961 жылы 25 қаңтар күні Британия консулдығына ұсынған декларациясы; 1970 жылы 25 наурызда берілген Түркия Республикасының азаматтығы жайлы куәлік; Қытай Республикасы Тайвань Парламентінің депутаттық №000331куәлігі; Қытай Республикасының (Тайвань) төлқұжаты; Қытай Республикасының (Тайвань) азаматтық куәлігі; Қытай Республикасы Парламент депутаты (11 наурыз, 1991 ж) қатарлы ресми құжаттардан басқа отбасылық архивтен алынған фотосуреттер, сондай-ақ әр жылдары Үндістан, Тайвань, Түркия елдерінің мемлекеттік органдарына жазған хаттары және оған келген жауаптар топтамасы, т.б.
* * *
Басқосудың келесі маңызды бөлігі «Архив және қоғам: Тәуелсіз Қазақстан тұлғалары» тақырыбында өткен жиын. Алғашқы болып сөз алған қазақтың қадірлі ақсақалы Халифа Алтайдың баласы Абдурахман Алтай өз әкесі мен Дәкей ақсақал сонау 1980 жылдардан бастап, Құран Кәрімді қатар отырып қазақ тіліне аударғанын, тіпті кейбір ежелгі араб атауларының қазақша баламасын іздеп, қасиетті аяттардың қазақша дәл мағынасын беру үшін түн ұйқыларын бөлетін еді деп, қос қарияның Ислам дініне сіңірген еңбегін атап өтті. Расында бұл аударма 1990 жылдары Мәдина қаласындағы Фаһд патшаның Құран шәриф баспа комбинатынан бір миллион таралыммен басылып шықты. Тіпті Меккедегі қасиетті мешіттің сөресінде тұрғанын біз өз көзімізбен көрдік.
Келесі кезекте, жиналған көпшілікті отбасылық естеліктерімен таныстырған Дәкей атаның туған баласы Әлихан Жаналтай, өзінің 1954 жылы Кашмирде дүниеге келгенін, алғаш мектеп табалдырығын аттағанда, әкесінің «Балам, сен қазақ деген халықтың өкілісің, біз жат жұртта, басқа елде жүрміз, ешқашан біреуге осалдығыңды көрсетпе, ең бастысы тіліңді ұмытпа» деген өсиеті өзіне өмірлік ұстаным болғанын жеткізсе, «Отандастар қоры» КеАҚ басшысы Абзал Сапарбекұлы, Дәлелхан ата 1970-1978 жылдары Тайваньда білім алуға 30-ға жуық қазақ баласын аттандырғанын, олардың арасында танымал спортшы Мұстафа Өзтүрік те болғанын, осы жігіттердің бәрі қазір Түркия және Еуропа елдерінде ғылым және бизнес саласында қызмет атқарып жүргені жайлы дәлел-деректермен айтып берді.
Сол сияқты конференцияға Түркия елінен тікелей байланысқа шыққан ғалым Әбдіуахап Қара: «Кашмир қазақтары 1952-1954 жылдары Түркияға қоныс аударған тұста Дәкей ақсақал өз туыстарымен бірге Үндістанда қалып қойып, 1969 жылы келді. 1971 жылы осы атамыздың нұсқауымен Ыстанбұл қазақтары қалаға тиіп тұрған Гүнешлі ауданынан жер сатып алып, 500 үйлі ауыл тұрғызды. 1973 жылы жаңадан бой көтерген Қазақкент ауылының тұсауы кесілді. Дәкей атаның Тайвань астанасы Тайбейде оқытқан жастар арасында Ахмет Ташағыл атты түрік жігіті болды. Бұл кісі қазір Түркия еліне танымал қытайтану мамандарының бірі» десе, өз кезегінде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының ардагері Сұлтанәлі Балғабаев, тарихшы ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы және Дәкей ата ұрпақтары Бешір, Насыр, Есентай Жаналтайлар өз ойларын ортаға салды.
