Басына бұлт ерткен ақын

Тобылды ұлы өзенге айналдырған суреткер

Конференцияның алғысөзін алған об­лыстық Мәдениет басқармасының басшысы Ерлан Қалмақов өңірде сырлы өлеңнің шебері Сырбай Мәуленовтің есімін дә­ріп­теп, ақын мұрасын насихаттау жұмыс­тарының жүріп жатқанын айтты.

– Қостанайда Сырбай Мәуленовтің атында үлкен гимназия бар. Оның мұға­лім­дері мен оқушылары осында отыр. Кеше конференцияның алқа отырысы сол гимназияда өтті. Білім ордасының ұжымы ақынның мерейтойын өткізуге атсалысып, үлес қосып жатыр. Ақын­ның 100 жылдығы өңірде кеңінен аталып өтуде. Сырағаңның асыл мұрасы түрлі әдеби байқаулар мен білім жарыстары­на арқау болуда. Жыл бойы жиі өтіп жатқан осындай іс-шаралардан аңғарғанымыз – жастар ақын шығармаларын оқиды, жақ­сы біледі. Жалпы, таяуда Ұлттық кітапха­наның «Оқитын Қазақстан» деген жоба аясында Қостанай облысы оқырманы озық өлке деген атаққа ие болды. Бұл өңір тұрғындарының әдебиетке деген зор ықыласының, жалпы шығармашы-
­лық адамдарға деген құрметі мен оқыр­ман­дық мәдениетінің жоғары екенін көрсе­те­ді, – деді басқарма басшысы.

Жиында Жазушылар одағының төр­ағасы Ұлықбек Есдәулет Сырбайдың ақындық тұлғасын даралап тұратын кесек шы­ғармаларын саралап талдай келе, сөзін:

– Сырбай Мәуленов келе жатқанда нағыз ақынның келе жатқаны анадай­дан көрініп тұратын. Баяғыда әулие­лер келе жатқанда төбесінде бұлт ілесіп келе жа­тады деуші еді. Біздің Сырағаң да сондай, жай бұлт емес найзағай шатырлатып, күн күркіретіп, жыр дауылын боратқан асау бұлты бар ақын еді. Өзі де күндей күркіреп сөй­леген сөзінде де кө­рініп тұратын. Бүкіл болмысы мен жа­ратылысы ақын болатын. Ол кісі жас кезінен Сәбит Мұқанов, Иса Байзақов сын­ды мық­тылардың батасын алды. ...Ақын
«Сен мені ойладың ба, түсімде көрдім. Тобыл­дың қойнауында, Тобылғы ішін­де көр­дім», дейді. Қандай ғажайып тұ­нып тұрған сурет! Осы өлең арқылы Сыр­ағаң Тобыл өзенін әлемдегі ең ұлы өзен­ге айналдырды. Ал өзі әлемдегі ең үлкен клас­сиктердің біріне айналды. Сырағаңның орны сондай биікте, – деп түйіндеді.

Әкелік мектептің академигі

Ақынын ардақтап алқалы жиын өткі­зіп жатқан Қостанай жұртшылығына ри­за­шылық сезіммен алғыс айта сөз бас­­таған Қасым Мәуленов Сырағаңның әке­лік, кісілік болмысы туралы тебірене сөйледі.

– Қазақ әдебиетінің классигі Сырбай Мәуленов үйде де академик, классик әке бо­латын. Анам Күлжамал Ах­мет Бай­тұр­сынұлының ағасы Қалидың неме­ресі. Әмір деген ұлынан туған. Байтұр­сын әулеті бізге өте жақын болып ке­леді. Біз үйде жеті баламыз. Әке-шеше­міз бәрімізді оқытып-тоқытып, жет­кізді. Бәріміз жоғары білім алып, әр салада табысты еңбек еттік. Ағамыз Дүйсен – білікті қаржыгер, Же­ңіс ағам – құры­лысшы-инженер, апам Бақыт­жамал – про­фессор, өзім Шоқан Уәли­ханов атын­дағы сыйлықтың иегерімін, інім Ғазиз ІІМ полковнигі, доктор, про­фес­сор, КСРО-ның үздік криминоло­гі. Бүгін сіздердің алдарыңызда әке-ше­шемізге тағы бір рахмет айтқым келіп тұр. Әкем бізге өте мейірімді еді. Жеті баласын өлеңіне де қосып: «Менің жеті балам бар, Жеті арқа тірер асқарым бар, Менің жеті далам бар. Менің жеті аспаным бар. Мен жыласам жеті жер бір жылайды, Мен құласам жеті аспан бір құлайды», деп жырлады. Әкем бізге балалар, бірін­шіден таза болыңдар, екіншіден елге пайда тигізуді ойлаңдар, деп үнемі ­айтып отыратын, – деді ақынның ұлы.

Қасым Мәуленовтің айтуынша, Сыр­ағаң 1992 жылы туған жері Торғайға бара жатып Бестаудың маңайында жол апатына түседі. Осы оқиғадан кейін көп ұзамай, 1993 жылы қайтыс болады. Алайда ақынның өзі өлгенімен, сөзі өлген жоқ. Мәуелі өлеңін мәңгілікке табыс­тап кетті. Бүгінде Арқалық, Қызылорда, Қос­танайда ақын атындағы көше бар. Астана, Қостанай қалалары мен Тор­ғай өңіріндегі Милісай ауылындағы үш мек­теп Сырбай Мәуленов есімімен аталады.

Сырбайдың сегізінші баласы

Қазір Қостанай қаласында тұратын ақын Серікбай Оспанов кезінде Сыр­ағаң­ның қамқорлығын көп көрген. Бір қолын соғыста қалдырған майдангер әкесінен сегіз жасында айырылған арманшыл бала онжылдық мектепті бітірген соң, бір жыл кеңшарда жұмыс істеп ақша тауып, 1964 жылы Бестаудан оқу іздеп Алма­тыға аттанады. Өмірі қала көрмеген қыр баласы мұнда келген соң, біраз уақыт Сыр­ағаң­ның үлкен ұлы Дүйсеннің үйінде жатады.

– Сөйтіп, мен Сырбай ағаның шешесі Алмагүлдің, Дүйсен ағамның үйіндегі жеңгеміз, Қасым Аманжоловтың қызы Жаннаның қолына тап болдым. Ол үйде маған дейін де Торғайдан келген үш бала жатыр екен. Алмагүл анамыздың да, Жанна жеңгеміздің де бір сәт қабақ шыт­қанын көрмедік. Алмагүл шеше­міз мені ана үшеуінен де қатты жақсы көріп кетті. «Өй, айналайын, өзімнің Сырбайым сияқтысың. Өлеңге ұқыпты қарайды екенсің, әлі-ақ адам болып кете­сің, айналайын!» деп еміреніп отырып, көп әңгіме айтатын. Сырағаңның туған күні – елді алапат аштық жайлаған 1922 жылдың 17 қыркүйегі. Алмагүл шешей: «Жүруге шамасы жететін жұрттың бәрі жан-жаққа кетіп жатыр. Біз де Қы­зыл­орда жаққа бет алдық. Сол жолда Оспан қожаның басына түнедік. Сол түні сақалы қудай аппақ үлкен қария түсіме кіріп, осы балаңа бекем бол, түбі сені жеткізетін осы бала болады деді. Мұны аянға жорыдым», деп отырушы еді. Сырағаңның туған жері Торғай деп көрсетіліп жүр. Ол кісі кезінде Тор­ғайға, қазір Қызылордаға қарайтын Қызыл­жыңғылда туған. Осы Сырдың бойында туғандықтан есімі де Сырбай деп қойылған, – деді Серікбай аға.

Сырбай Мәуленов жас ақынға тарту еткен «Мизам» атты кітабына «Балама балайтын, жанымдай көретін, Серікбай бауырыма» деп жазып беріпті.

– Кәдімгі әке мен баладай жақын бол­дық. Тіпті моншаға да бірге барып жүрдік. Ғабит Мүсіреповтің «Тимка-Дим­ка» деген әңгімесі бар. Сол шығар­ма­ның кейіпкері Тимка біз баратын мон­шада істейді. Сырағаң үнемі сол Тимка­ның моншасына ғана баратын. Сыр­ағаң­ның бір ерекшелігі ешкім аңғар­­май­тын кішкентай нәрсеге үлкен дүниені сый­ғызып жіберетін. Мысалы: «Нә­зира­ның басына бардым. Қыс. Қар қалың түс­кен.
Тасын аршып қарап едім, туған жылы мен өлген жылы қаша­лыпты. Ара­сын­да бір сызықша бар. Нәзира­ның бү­кіл ғұмы­ры, істеген ісінің бәрі осы бір сы­зық­шаға сыйып кеткендей», дейді. Ке­ремет нәрсе ғой! – дейді тебірене сөйле­ген ақын.

Адасқан кітаптар музейге табыс етілді

Сырбай ақын Қостанайға келгенде, ең алдымен, Ақылбек Шаяхмет ағамызды іздейді екен. Ақылбек ағаның айтуынша, Қостанай тұрғындары Сырағаңды «Біздің Сырағаң» дейді. Олай дейтін реті бар. Сырбай Мәуленов көп жыл Қостанай қаласында тұрып, облыстық газетте қызмет атқарған. Осы шаһарда отау тігіп, сәби сүйген. Соғысқа да осы арадан аттанған.

– Қостанайлық балдырғандар Сыр­ағаң­­ның бұдан жарты ғасыр бұрын жаз­ған «Көшесі онша көп емес, көлемі онша кең емес, сонда да осы Қостанай еш қа­­­­ла­дан кем емес» деген өлеңін жатқа айта­ды. Сырағаңның Қостанай өңіріне сіңір­ген еңбегі аз емес. Кезінде облыс аума­­ғындағы атышулы Голощекин стан­­са­сының атын өшіріп, оған ана тілін­де атау бергізді. Осы туралы ке­зінде Сыр­ағаң­мен пікірлесіп, қазіргі «Кос­танайские новости» газетіне «Правда – зеркало жизни» деген мақала жазғаным бар. Оған Сырбай аға екеуміз қол қой­дық. Кейін осы мақала төңірегінде үлкен пікірталас өрбіп, ақыры ақиқаттың мерейі үстем болды. Шау тартып қалған тұ­сында да Сырағаңмен сан мәрте жүздесіп, әң­гі­месін тыңдадық. Сонда ол: «Нағыз ақын тек қана шындықты жазуы керек, ұсақ-түйекке үйір болмауы керек», деп оты­­ра­тын, – деді таудан құлаған тасқын­­дай асып-тасып төгіле сөйлеген Ақылбек аға.

Ұмытпасам, осыдан 10-15 жыл бұ­рын ғой деймін, Алматыда тұратын таны­сымның үйінен кезінде Сырбай Мәу­­леновтің жеке кітапханасында тұр­­ған 20 шақты кітапты көріп қалдым. Украин жазушысы Иван Франконың, татар ақы­ны Хисам Камаловтың, өзбек ақы­ны Хамид Гулямның, түрік ақыны Назым Хик­меттің, қазақ ақыны Жұма­ғали Саинның, тағы да басқа толып жат­қан классик қалам­герлердің қолтаңбасы жазылған құнды кітаптар. Үй иесі сантехник еді.

– Аға, бұл кітаптарды қайдан ал­дыңыз?

– Осы қаладағы пәтерлердің бірінде су құбыры жарылып, соны жөндеуге барғанмын. Сол үйдің бір бөлмесінде еденде шашылып жатқан осы кітаптарды сол үйдегі әйелден оқиын деп сұрап алдым. Үйге келген соң, ашып қарасам, кілең мықтылардың Сырбай Мәуленов­ке жазып қалдырған қолтаңбасы бар кітаптар екен. Бір жылдан кейін қайтып апарып берейін деп, әлгі пәтерге бар­сам, ешкім есігін ашпайды.

Әлгі кітаптарды арқалап Қоста­най­ға әкелдім. Біреуін алып қал­дым да, қал­ғанын Ақылбек Шаяхметтің қо­лына ұс­таттым. Мұқабасы тозып, сар­ғайып кет­кен әр бетінде сыршыл ақынның саусақтарының табы қалған құнды кітап­тарды Ақылбек Шаяхметтің музейге тапсырыпты. Конференция мінберінде тұрған ақын осы оқиғаны сөз етті.

– Әбу Сәрсенбаев «Теңіз әуендері» кіта­бының алғы бетіне: «Сырбай! «Те­ңіз әуенін» алдыңа тарттым. Қарас­­­ты­рып қана қойма, оқып шық. Жалық­тыр­са да, шыдап оқы, ең абзалы сынап оқы. Құлағым сенде» деп қолтаңба қалдырыпты. Майдангер жазушы Әзіл­хан Нұршайықов «Екі естелік» деген кітабын тарту еткенде «Қымбатты, Сыреке! Соғыстың отты жылдарында қан кешіп, жеңісті жақындатқан ардагер азаматқа!», деп шын көңілін жеткізіпті. Әбділда Тәжібаев 1958 жылы Мәскеуде жарық көрген кітабын ұсынғанда: «Қа­рамай ырбай-тырбайға, ағадай көріп сыйлайтын бауырым, ақын Сырбайға», деп өлеңдетіпті. Тахауи Ахтанов 1957 жылы жарық көрген «Қаһарлы күндер» романын бергенде ақындығын көрсетіп: «Сен едің ғой сырлас досым Сырбайым, екеумізде бір қуаныш, бір уайым, жаным құрбан, досым, сенің жолыңа, құрбандыққа сен де, досым, тұр да­йын», ­деп ағынан жарылыпты. Сондай-ақ Тұманбай Молдағалиевтің «Ескерт­кіш», Саттар Сейітқазиннің «Диқан дала», Әділбек Абайділдановтың «Ақ қайың», Тынышбай Рахимовтың «Бесігіміз – бей­біт күн», Ұлықбек Есдәу­леттің «Ұлыс­тың ұлы күні», Серік Тұр­ғын­бе­ковтың «Жүрегімнің сәулесі», Жадыра Дәрі­баева­ның «Біздің жақтың аспаны» се­кілді кітаптарын да ақын аға ерінбей оқып, қолына ұстағаны көрі­ніп тұр, – деді Ақылбек Шаяхмет.

Айтпақшы, әлгі өзіме қалдырған бір кітапты кейін Қостанайдағы Сырбай Мәу­ленов атындағы гимназияның бұ­рын­ғы директоры Бекежан Көшмұр­зиннің мектептің музейіне қояйын деген уәдесін алып тұрып, қолына тапсырдым.

Жиын соңында С.Мәуленов атын­дағы гимназияда өткен ғылыми байқау­дың жеңімпаздары марапатталды. Олар­дың ішінде Сырбай атындағы білім орда­сы­ның ұстаздары да бар.

Қостанай облысы