Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Сөйтіп, ұрпағына түгін тартса майы шығатын құнарлы жерді ғана емес, көркемдігі көздің жауын алатын, саф ауалы орман-тоғайларды, суы мөлдір өзен-көлдерді, аспанмен астасқан асқар тауларды және адамзат тарихы мен өркениетінің бірегей ескерткіштері болып саналатын қасиетті орындарды мирас етті. Тек біз сол баға жеткісіз байлығымызды құнттап қана қоймай, өз деңгейінде бағалап, әсіресе туризмді дамыту арқылы ел игілігіне жарата алып жүрміз бе?
Бұл сауалға Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бағалауына сүйене жауап берсек, аталған салада қалыптасқан жағдай мәз емес.
Нақты айтсақ, 2017-2021 жылдары шет мемлекеттерге саяхаттауға шыққан қазақстандық туристер 8,9 млрд долларын шығындаса, елімізге туристік сапармен келген шетелдіктерден 7 млрд доллар көлемінде табыс түскен, яғни теріс сальдо 1,9 млрд доллар болған. Бұл – Қазақстанның бай туристік әлеуетін пайдаланудағы елеулі кемшіліктің айғағы. Осы саладағы стратегиялық бағдарлар да сенім туғызбайды. Мәселен, Туристік саланы дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасының жобасында мақсатты нарықтар ретінде туристердің келу ықтималдылығы екіталай елдер – Таяу Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттері, сондай-ақ Үндістан мен Иран айқындалған. Біздің ойымызша, түркі әлемінің ынтымақтастығы нығая түскен қазіргі уақытта тарихының түбі бір, мәдениеті мен салт-дәстүрі жақын бауырлас елдерге және өзара тиімді ынтымақтастық орнатқан әрі қазақ диаспорасының қатары қалың көршілес елдерге басымдық берген жөн.
Есеп комитеті «Туристер санын есепке алу әдіснамасының жетілмегендігі статистикалық деректерді бұрмалап, туризмнің экономикаға қосқан үлесін сенімді бағалауға мүмкіндік бермей, жағдайды ушықтыра түсіп отыр. Мұның өзі осы саланы одан әрі дамыту мәселелері бойынша сапасыз стратегиялық шешімдер қабылдауға әкеп соқтырады» деген елеулі сыни ескертпе айтып, Үкіметке ұлттық туристік өнімді қалыптастыруға бағытталған іс-шараларды қаржыландырушы «KazakhTourism» ҰК» АҚ жұмысының туристік саланы дамытуға әсер ету дәрежесіне талдау жүргізуді ұсынғанын да орынды дабыл қағу деп білеміз.
Бұған қоса, аталған ұлттық компанияға бөлінетін барлық қаражаттың орта есеппен 30 пайызы оны ұстауға, соның ішінде жобалау топтарына жалақы төлеуге және олардың іссапарлары, үй-жайды жалға алу, байланыс қызметтері сияқты шығыстарына жұмсалады екен. Ал жобалық топтардың шетелдерде өткізілетін тиімділігі төмен һәм күмәнді роуд-шоулар мен конференцияларды өткізуге арналған шығыстарының үлесі барлық іс-шара бюджетінің шамамен 50 пайызын құрайтыны анықталды. Сондай-ақ «KazakhTourism» ҰК» АҚ биылдан бастап іске асырылып жатқан «Kids Go Free» Қазақстандағы отбасылық туризм бағдарламасының операторы ретінде кәмелетке толмаған жолаушылардың ұшақпен ұшуын субсидиялауға берілген өтінімдердің нақты санына және төленген соманың көлеміне қарамастан, бөлінген қаржының 85 пайызын жалақы төлеуге жұмсаған. Осыған орай, Есеп комитеті Үкіметке «KazakhTourism» ҰК» АҚ-ның әкімшілік шығыстарын оңтайландыру және оның жобалау топтарының қызметтері үшін ақы төлеу тетігін қайта қарауды ұсынып отыр.
Ішкі туризмді ынталандыру мақсатын көздеген «Kids Go Free» бағдарламасы ата-аналарымен немесе жақын туыстарымен бірге ел ішінде демалыс орындарына ұшақпен барған балалардың авиабилетті тегін алуына мүмкіндік береді. Алайда Есеп комитетінің бағалауынша, балалардың ұшақпен ұшуларын субсидиялау тетігі жеткілікті деңгейде пысықталмаған. Бұл туроператорлардың осы бағдарламаға сұранысының төмен болуына алып келіп отыр. Соның салдарынан өткен үш тоқсанның қорытындысы бойынша жылдық жоспардағы жалпы сомасы 357,8 млн теңге тұратын 24 мың өтінімінің орнына туроператорлардан небәрі 380 өтінім қабылданып, оларға 40 млн теңге (11 пайыз) ғана субсидия төленген.
Мұның себебі – шынында да туроператорларды субсидиялау тетігінің олқылығында, яғни онда бюрократиялық бөгесіндер барлығында болып шықты. Мысалы, «Kids Go Free» бағдарламасына қатысуға ынта білдірген туроператор алдымен авиабилеттерді өз қаражатына сатып алуға тиіс. Кейін оның құнын тиісті ережеге сәйкес мемлекет өтейді. Сол үшін туроператорлар туристердің демалу мерзімі аяқталғаннан кейін құжаттар топтамасын әзірлеп, оны «Kazakh Tourism» ҰК» АҚ-ға қағаз немесе электронды түрде жолдауы қажет. Белгіленген құжаттар топтамасы толық болған жағдайда «Kazakh Tourism» ҰК» АҚ 45 жұмыс күні ішінде субсидия сомасын туроператордың банктегі шотына аударады. Ал туроператорлар өз өтінімдеріне қоса, мынадай 8 құжатты тапсыруға міндеттелген: заңды тұлғаның құрылтай құжатының көшірмесі, немесе дара кәсіпкердің қызметінің басталғанын растайтын құжаттың көшірмесі; мемлекеттік кірістер органдарына берешегі жоқтығы (барлығы) туралы анықтама; кәмелетке толмаған жолаушының билеті мен жолаушылар купонының көшірмесі; азаматтығы жоқ тұлға болып табылатын кәмелетке толмаған жолаушы үшін Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсаттың көшірмесі; кәмелетке толмаған жолаушы жақын туысымен бірге тасымалданған жағдайда нотариалды куәландырылған сенімхаттың көшірмесі; туристік қызмет көрсетуге арналған шарттың көшірмесі; туроператорлық қызметті жүзеге асыруға рұқсат беретін лицензияның көшірмесі; кәмелетке толмаған жолаушыларға көрсетілген туристік қызметтер туралы мәлімет. Міне, қазіргі цифрлық технологиялар заманында туроператорларға осыншама қағаз толтыртып, қымбат уақыттарын кетіріп, әуре-сарсаңға түсіру қаншалықты қисынды?
Коронавирус пандемиясына дейін туризм әлем экономикасының аса ірі әрі ең жылдам дамып келе жатқан саласы болып саналды. Оған әлемдік жиынтық өнімнің шамамен 10 пайызы тиесілі, яғни туризм мұнай және мұнай өнімдерін, автокөліктерді экспорттаудан кейінгі үшінші орында. Ал World Travel Tourism Council халықаралық ұйымының мәліметі бойынша Қазақстандағы туризм саласы қазір еліміздің жалпы ішкі өнімінің 5,2 пайызын ғана құрап отыр. Қазақстан Республикасының туризм саласын дамытудың 2019-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында осы көрсеткішті 2025 жылы 8 пайызға дейін жеткізу көзделген. Дүниежүзілік экономикалық форумның бағалауына қарағанда, Қазақстан өткен жылдың қорытындысы бойынша туризмнің жаһандық рейтингінде 117 елдің ішінде 66-орынды місе тұтқан.
Елімізде туризмді дамытуда ТОП-10-ға енгізілген ең перспективалы туристік бағыттар айқындалған. Олар: Алакөл көлі, оның әлеуеті бір жылда 2,5 млн туристі қабылдауға мүмкіндік береді; Алматы өңірінің тау кластері (жылдық әлеуеті – 2,5 млн турист); Щучинск-Бурабай курорттық аймағы (2 млн турист); Баянауыл курорттық аймағы (450 мың турист); Имантау-Шалқар курорттық аймағы (400 мың турист); Балқаш көлі (400 мың турист); Түркістанның тарихи-мәдени орындары (1,5 млн турист); Маңғыстаудың жағажай туризмі (750 мың турист); Астана қаласында МІСЕ іскерлік туризмі (1 млн турист); «Байқоңыр» туристік аймағы (250-500 мың турист).
Осы туристік аймақтарды дамыту мақсатында бірқатар жоба жүзеге асырылып жатқаны мәлім. Дегенмен қазақстандық туристердің дені, негізінен, Түркия мен Біріккен Араб Әмірліктеріне барып, күнге қыздырынып, суға шомылып, жоғары деңгейдегі сервистік қызметті пайдаланып, тамаша тынығып қайтуды құп көретінін ескерсек, елімізде жағажай туризмін дамытудың мән-маңызы ерекше екені талас тудырмайды. Бұл ретте Алакөл көлі мен Маңғыстаудың қайсысы «Қазақстанның Антальясы» атанар екен деген сауал көпшіліктің көкейінде жүр. Алакөлдің географиялық орналасуы қазақстандықтардың көпшілігінің барып-келуіне қолайлырақ екеніне байланысты да болар, сонда барып демалушылар саны 772 мың адамға жеткен. Бұл – еліміздің танымал туристік аймақтарының ішіндегі ең үздік көрсеткіш. Ал шуақты күндерінің ұзақтығы жылына 300 күнге жететін, яғни еліміздің климаты ең жылы өңірі болып саналатын Маңғыстаудың мол әлеуеті ұтымды пайдаланылса, Каспий теңізінің жағалауында тынығушыларға қоса, атағы аңызға айналған Пір Бекет атаның басына барып тәуәп етушілер легі қазіргіден әлдеқайда көбейе түсері күмәнсіз. Бұл мұнайының қоры сарқыла бастаған, ал тұрғындарының саны жылдан-жылға көбейіп келе жатқан өңірдегі жұмыссыздық мәселесін шешуге ықпалын тигізетін маңызды фактор екенін де ескерген жөн.
«Пандемия аяқталып, ішкі туризмге қызығатын, төлем қабілеті бар туристердің саны артып келеді. Алайда көлік жүйесі реттелмегенінің салдарынан еліміздің барлық табиғи сұлулығына жету мүмкін емес. Әсіресе әуе жолдарымен саяхаттау сапарлары бойынша шағым көп. Ұшу жиілігінің төмендігі, авиабилеттердің түсініксіз бағасы, қызмет көрсету сапасы мен рейстерді негізсіз кешіктіру сияқты мәселелерді тізе беруге болады. Оған қоса, турагенттіктер авиакомпаниялармен турпакеттер бойынша келіссөздер жүргізу мүмкін еместігін жиі айтады. Ал «Қазақстан темір жолы» акционерлік қоғамының туристік бағыттарды дамытуға қауқары да, ниеті де жоқ сияқты. Бұл компания монополист бола тұра, өзінің басты бағытын жүк тасымалдауға арнаған. Жолаушылар вагондарының сапасы нашар, интермодальды тасымалдау тәжірибесі жоқ, туристік кластағы пойыздар туралы айтпай-ақ қоялық. Еуропаны айтпағанда, Орталық Азия және өзге жекелеген мемлекеттермен байланыстыратын халықаралық туристік жүйені қалыптастыра алмадық. Осының салдарынан Жібек жолы бойындағы теміржол маршруттарын біздің ел емес, көршілес Өзбекстан өз стиліндегі жайлы вагондарымен туристік кластер ретінде іске асырып отыр», деді Парламент Мәжілісінің депутаты Елнұр Бейсенбаев жақында Үкіметке жолдаған депутаттық сауалында.
Иә, «Жібекті түте алмаған жүн етеді» деген осы.
