Жалпы сайлауды ЕҚЫҰ бюросының демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі миссиясы атынан еліміздің әр өңірінде 300-ге жуық байқаушы қадағалағаны белгілі. Миссия басшысының мәлімдеуінше, дауыс беру тиімді ұйымдастырылып, тұтастай алғанда, рәсімдер сақталды. Ал, сайлау өткізу органдары сайлаушыларға бұқаралық ақпарат құралдарында кең көлемде ақпарат берді.
Бұған қоса мүмкіндігі шектеулі адамдардың сайлауға қатысуына, сайлау өткізу органдарының дауларды шешуінің үдерістік негіздеріне және әкімшілік сот өндірісін енгізуге қатысты елеулі техникалық өзгерістер бар екені де аталып өтті.
Мәлімдемеде айтылғандай, Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) сайлауға дайындықты заңнамада белгіленген мерзімде тиімді жүргізді. ОСК тікелей эфирде ашық отырыстар өткізіп, өз шешімін қабылданған күні жариялады.
ДИАҚБ СБМ өзі қатысқан төменгі деңгейдегі комиссиялар үшін ұйымдастырылған оқу сабақтарын да оң бағалады; комиссия мүшелері тәжірибелі, ал комиссиялар жақсы жабдықталған. ОСК сайлаушыларды ақпараттандыру бойынша қазақ және орыс тілдерінде жалпыұлттық және барша жұртты қамтитын инклюзивті ақпараттық науқан жүргізді. Әртүрлі мүгедектігі бар адамдардың қолжетімділігін жеңілдеткен бірқатар шара ризашылықпен қабылданды.
- Сайлаушылар тізімдері жұртшылыққа қолжетімді болды.
- ДИАҚБ СБМ-мен әңгімелесушілер сайлаушылар тізімдерінің дәлдігіне қатысты елеулі алаңдаушылық білдірмеді.
- Тіркелген кандидаттардың ешқайсысы жиналыстар бостандығына қатысты алаңдаушылық білдірген жоқ.
- Көп рет таңдау жасауға жол бермеу үшін алғаш рет электрондық үкімет порталы арқылы сайлаушылардың тіркелу мәртебесін тексеру қажет болды.
Сонымен қатар сайлау үдерісін ұйымдастыруға әйелдер қауымының кеңінен тартылғаны, соның ішінде сот жүйесінде, аудандық және облыстық соттарда, төменгі сайлау органдарында көбірек қамтылғаны, байқау жүргізілген сайлау учаскелерінде учаскелік сайлау комиссиясы (УСК) мүшелерінің басым көпшілігі әйелдер болғаны, соның ішінде төраға міндетін атқарғаны да айтылып өтті.
ДИАҚБ қадағалаған барлық бұқаралық ақпарат құралы жаңалықтарда сайлау науқанын теңдей көрсету туралы заң ережелерін сақтағаны да атап көрсетілді.
- Кандидаттарға мемлекеттік бюджет есебінен эфир уақыты мен баспа алаңының тең үлесі берілді.
- Мониторингке алынған 578 бұқаралық ақпарат құралында тең жазып-көрсету принципі сақталды.
- Мониторинг жүргізілген телевизиялық стансалар әдетте өздерінің жаңалықтар бағдарламаларында сайлау додасына қатысушылардың қызметін көрсету үшін бірдей көлемдегі эфир уақытын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерін орындады.
- Көптеген арнада жаңалықтар сурдоаудармамен көрсетілді.
- Заңнамада дауларды сайлау өткізу органдары мен соттардың шешуі қарастырылған, сондай-ақ ақылға қонымды мерзімдер белгіленген.
- Оң өзгеріс ретінде жуырда қабылданған сот төрелігін цифрландыру бастамалары шағымдарды қарау үдерісін жеңілдетіп, мемлекеттік органдардың ден қою қабілетін арттырғанын айтуға болады.
- Мүгедектігі бар адамдардың сайлауға қатысуына, сайлау өткізу органдарының дауларды шешуінің үдерістік негіздеріне және әкімшілік сот өндірісін енгізуге қатысты айтарлықтай оң қадамдар жасалған.
- ОСК сайлауға дайындықты тиімді және заңда белгіленген мерзімде жүргізді. ОСК тұрақты түрде тікелей эфирде байқаушылар, БАҚ өкілдері және партиялардың сенімді өкілдері қатысқан ашық отырыстарды, ал содан кейін баспасөз брифингтерін өткізді.
- Шешімдер қабылданған күні онлайн жарияланғаны – құптарлық жайт.
- Төмен тұрған комиссиялардың мүшелері тәжірибелі болды, комиссиялар жақсы жабдықталған және өз жұмыстарын тиімді жүргізді.
- ДИАҚБ сайлауды бақылау миссиясы (СБМ) байқаған оқу сабақтарын бейнероликтер мен интерактивті рөлдік ойындармен толықтырылған ақпаратты, жан-жақты және инновациялық сабақтар деп бағалады. ОСК сондай-ақ ДИАҚБ-ның бұрынғы ұсынымдарына сәйкес дауыс санау рәсімдері туралы пайдаланушыға ыңғайлы брошюра шығарды.
Миссия атап өткен тағы бір мәселе – мүгедектігі бар адамдардың сайлау үдерісіне қатысуына жан-жақты жағдай жасалуы.
Мәлімдемеде көрсетілгендей, ОСК өңірлік коммерциялық емес ұйымдардың өкілдерімен бірлесіп, мүгедектігі бар адамдардың сайлау үдерісіне қолжетімділігін және қатысуын арттыру бойынша бірқатар бастаманы қолға алды. ОСК отырыстарының тікелей трансляциялары және сайлаушыларға арналған ақпараттық бейнероликтер сурдоаудармамен көрсетілді. ОСК сондай-ақ төмен тұрған сайлау комиссияларына осы тақырып бойынша арнаулы сессиялар мен семинарлар өткізді және УСК мүшелеріне мүгедектігі бар адамдарға сайлау күні қалай тиімді көмек көрсету туралы нақты ұсынымдар әзірледі. Сондай-ақ жүріп-тұруы шектеулі сайлаушылардың сайлау учаскелеріне кедергісіз қол жеткізуін және көзі нашар көретін сайлаушылар үшін Брайль бланкілерін беруді қамтамасыз етті.
- ДИАҚБ СБМ сайлау науқаны аясында байқау жүргізілген үгіт-насихат алаңдарының жартысынан көбі физикалық мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін қолжетімді болды. Сайлау науқанының сипаты онлайн да, бетпе-бет те оң немесе бейтарап болды. ДИАҚБ СБМ сайлау науқаны кезінде ұлттық азшылықтарға қатысты қандай да бір кемсітушілік риторикасын хабарлаған да, байқаған да жоқ.
- ОСК кешенді веб-сайт жүргізеді және сайлаушыларға қазақ және орыс тілдерінде кеңінен ақпараттық бағдарлама жүргізді. Сайлау науқаны басталғаннан бері сайлаушыларды сайлау күні туралы хабардар ететін және сайлауға қатысуды ынталандыратын бірқатар ақпараттық бейнеролик әртүрлі БАҚ арқылы таратылды немесе хабарламалар арқылы, негізінен, ОСК Telegram-арнасында таратылды. Көптеген УСК ДИАҚБ СБМ ұзақ мерзімді байқаушыларына сайлау күні мен сайлау учаскесінің нөмірі көрсетіліп басып шығарылған шақыруларды сайлаушыларға беру үшін үй-үйді аралағандары туралы хабарлады.
- Көп рет дауыс беруге жол бермеу мақсатында алғашқы шара ретінде УСК сайлау күні сайлаушылар тізіміне қосылған барлық сайлаушының тіркелу мәртебесін электронды үкімет порталы арқылы тексеруге міндетті болды.
Миссия «Сайлау туралы» Заң мен Әкімшілік рәсімдік-үдерістік кодексте сайлауға байланысты дауларды шешудің ақылға қонымды мерзімдері белгіленгеніне де жекелей тоқталды.
Мәлімдемеде көрсетілгендей, соңғы жылдары заңнамаға цифрландырудың елеулі бастамалары енгізілді, соның ішінде сайлау өткізу органдарына, құқық қорғау органдарына және соттарға сайлауға қатысты шағымдарды жіберуге арналған онлайн порталды құру бар. ДИАҚБ СБМ-мен барлық әңгімелесуші бұл шағым беру рәсімін айтарлықтай жеңілдеткенін және мемлекеттік органдардың ден қоюын арттырғанын атап өтті. Сот отырыстары көпшілік үшін ашық болды. Сайлау күні бойы ОСК дауыс беру барысы, соның ішінде сайлаушылардың қатысуы туралы жаңартылған ақпаратты бөлісті.
Тұтастай алғанда, миссияның бағалауынша, сайлау тыныш жағдайда өтті. СБМ байқаушылары 1 131 байқаудың 95 пайызында дауыс беру үдерісін оң бағалады.
