Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Мунктің ең атақты шығармаларының бірі де осы. 1893-1910 жылдары салынған суреттің төрт нұсқасы бар. Алғашқы нұсқасы «Торығу» деп аталған. Өне бойы қорқынышқа толған картинадағы адам өнердегі ең танымал персонаждың бірі. Деректер бойынша, картинаның бір данасы жеке адамның қолында сақталған, ол 2012 жылы 2 мамырда аукционға түсіп, 119,9 миллион долларға сатылған. Сол шақта өнердің ең қымбат шығармасының бірі болып танылған.
Әлемдегі ең танымал картинаның қатарына жататын туынды экспрессионизмнің басты құбылысы болып танылады. Сурет жөнінде екі тұжырымды пікір қылаң береді. Бірі – үрей құшағындағы кейіпкердің құлағын жауып айғайлауы немесе кейіпкердің айналадағы қоршаған әлем мен табиғат даусынан тітіркеніп, құлағын жабуы. Кейбір болжамдарда үрейлі кейіпкер суретшінің өзінің депрессияға шалдыққан тұрпатының көрінісі деген пікірлер бар. 1978 жылы Мунк шығармаларын зерттеуші Роберт Розенблюм суреттегі қорқынышты адам бейнесін Мунк 1889 жылы Париждегі әлемдік көрмеден көргенін, оның перуандық мумияның көрінісі екенін алға тартады. Ал италиялық әлдебір антропологтің айтуы бойынша кейіпкер флорентиялық мұражайдағы мумияның бейнесіне едәуір ұқсас.
Айта кету керек, «Айқай» әлемде Леонардо да Винчидің «Моно Лиза» картинасынан кейінгі ең танымал шығарма сапында. Ол ғасырлар бойғы Еуропа мәдениетінің іргетасы саналатын Рафаэльдің «Сикстин Мадоннасы», Рембрандтың «Адасқан ұлдың оралуы» және Брейгелдің «Бабыл мұнарасынан» алда тұр. Неге? Өйткені ешбір сурет XX ғасыр адамының терең сезінуі мен алабұртқан көңілін, мұңы мен жан дүниесінің тепе-теңдігін жоғалтқан көрінісін дәл «Айқай» секілді дәлме-дәл, символикалық кескінде суреттей алған жоқ. Мунктің өзі бірегей еңбегі жайлы: «Бір түні көшеде келе жаттым, бір жағымда қала мен теңіз жағалауы орналасқан. Өзімді қолайсыз сезініп әрі қажулы едім, теңіз жағалауына үнсіз назар салып тұрдым. Күн еңкейіп батуға таяғанда бұлттар қан секілді қызыл түске боялды. Бір сәтте табиғатқа айқай енген секілді, мен бір айқай даусын естігендей болдым. Осы көріністен соң «Айқай» шығармасын салуға бекіндім, бояулар айқайлап тұрғандай, бұлттар нағыз қан бейнесіне енгендей етіп салдым», дейді суретші күнделігінде. Мунктің бір сюжетті әртүрлі қырынан бейнелейтін, бір сюжетке бірнеше рет оралатын әдеті болған. Мәселен, тағы бір деректерде «Айқайдың» 40-қа жуық нұсқасы салынған деседі. Олардың төртеуі көркем сурет болса, қалғаны графикалық сурет.
Қорыта айтқанда, адам баласының сыры сан алуан. Оны зерттеп, зерделеген, ақыл-ой алыптары тарих бетіне өзіне тән жұмбағын өрнектемек. Ал оны бағамдап, тарқату, мағынасын ашу – келешек ұрпақ ісі.
