Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ақпарат таратпауға бұйрық берген бе?
Елді мекендерді су басу қаупі бары жөніндегі дерек көптеген бұқаралық ақпарат құралдарының жаңалықтарында, әлеуметтік желілерде тақырыпқа шығарылып, су қоймасы аумағындағы елді мекендер тұрғындарын үрейлендіргені анық. Қауіптің қаншалықты рас екенін және алдын алу бағытында қандай жұмыс атқарылуға тиіс екенін анықтамақ мақсатта жауапты мекемелерге хабарласып, нақты да шынайы мәліметтер алуға тырысқан едік. Алайда су қоймаларына қатысты деректер «құпия» болып шықты, яғни қандай да бір мәлімет Астана арқылы беріледі екен.
«Қазсушар» РМК Түркістан филиалының директоры Қазыбек Бедебаевқа қоңырау шалып, сәлемдескен соң қай газеттен хабарласып тұрғанымызды, аты-жөнімізді айтып, су қоймаларының қазіргі жағдайы бойынша мәлімет сұрағанбыз. Директордың жауабы қысқа болды. «Кім көрінгенге ақпарат берілмейтінін» айтқан республикалық мемлекеттік кәсіпорынның жергілікті жердегі өкілі жоғарыдағы басшыларының рұқсатынсыз ауыз ашпайтынын аңғартты. Яғни Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Су ресурстары комитетінің төрағасы Нұрлан Алдамжаров өңірлердегі өкілдеріне журналистерге қандай да бір ақпарат беруге тыйым салған болып тұр. Ақпарат бермейтінін дөрекі жеткізген, журналистерді «кім көрінгенге» теңеген директор Қазыбек Бедебаев «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңды білмейтінін, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасының толық жүзеге асырылуына мүлде құлықсыздығын да аңғартты.
Саладағы жағдайды білетін, жауапты маманның мәлімет беруден бас тартуы, яғни БАҚ-тың ресми ақпарат ала алмауы жалған деректердің немесе қауесеттің таралуына себеп болатынын Нұрлан Алдамжаров та, оған бағынышты директорлар да білмейді деп айта алмаспыз. Дегенмен Мемлекет басшысынан бастап, мемлекеттік органдар жалған ақпарат таратудың арты жақсылыққа апармайтынын, дүрбелең туғызатындар жауапкершілікке тартылатынын жиі ескертіп жатқанда Н.Алдамжаровтың аузын бағып, өздігінше әрекет ете алмайтын директор Қ.Бедебаев қауесеттің тарауына мүмкіндік жасап отыр. Жә, Бедебаев бермеді деп жұрт білуге тиіс ақпаратты тауып жария етпеу журналист атымызға мін болар. Түркістан облысы аумағындағы су қоймаларындағы жағдайды облыс әкімінің орынбасарларынан сұрап білдік.
Алдын ала айта кетелік, бүгінде Шардара ауданының әкімі Қайрат Жолдыбай елді мекендерді су басып қалу қаупі жоқтығын мәлім етті. «Су басу қаупін болдырмау мақсатында барлық іс-шара атқарылып жатыр. Дабыл қағып, тұрғындар арасында дүрбелең туғызатындай қауіп жоқ. Су қоймасындағы жағдай бақылауда», дейді аудан әкімі. Қазіргі таңда «Шардара» су қоймасында 4 091 млн текше метр су бар, яғни толуы – 79 %. Бұл 2022 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 1 671 млн текше метрге артық. Сырдария өзенінен су қоймасына секундына 1 095 текше метр су келіп, су қойманың төменгі ағысына секундына 1 011 текше метр су босатылуда. «Сырдария өзенінің жоғары ағысынан келген судың көбеюі, «Шардара» су қоймасының мерзімінен бұрын толуына әкеліп соғуда. Бұл жағдай өз кезегінде көктемгі тасқын су апаттық жағдайының орын алу тәуекелділігін арттыруда. Сондықтан 2023 жылдың 1 наурызына дейін «Шардара» су қоймасының толуын 70 %-дан (3 600 млн текше метр) асырмау, мемлекетаралық келіссөздер арқылы Сырдария өзені жоғарғы ағысы арқылы келетін судың көлемін азайту (Қырғызстан Республикасы «Тоқтағұл» су қоймасы және Тәжікстан Республикасы «Қайрақұм» су қоймасы), «Арнасай» бөгеті арқылы Өзбекстан Республикасында орналасқан «Айдаркөл» ойпатына су тастау, «Сырдария» өзенінің төменгі ағысында қатқан мұзды жарып, су ағысын қалпына келтіру (секундына 600 текше метрден 900 текше метрге дейін көтеру), су қауіпсіздігін қамтамасыз ету және апаттық жағдай мен қауіп-қатерлердің алдын алу жөнінде Үкімет деңгейінде штаб құру бойынша Премьер-министр Ә.Смайыловқа қаңтарда екі рет хат жолданды. Республикалық теңгерімдегі «Шардара» су қоймадан Арнасай су тарабын қоса есептегенде жиынтығы 2 570 текше метр секундына су тастай алады», деді облыс әкімінің орынбасары Ермек Кенжеханұлы.
Су қашыртқы қашан салынады?
Иә, 2020 жылы 1 мамырда көрші Өзбекстандағы Сардоба су қоймасының бөгеті бұзылып, салдарынан Мақтаарал ауданының 5 елді мекенінде төтенше жағдай орын алғаны, мыңнан астам тұрғын үй, мектептер мен балабақшалар, денсаулық сақтау, сауда нысандары, автомобиль жолдары, көпір, 5 695 гектар егістік пен жайылым жерлер су астында қалғаны ел есінде. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қатаң бақылауына алып, бүкіл ел көмек қолын созғанын оңтүстік жұрты ұмыта қойған жоқ. Өткен күнді еске салып отырғанымыздың өзіндік себебі де жоқ емес. Айтып келмеген апаттан үрейленіп қалған халыққа «Шардара су қоймасында апаттық жағдай орын алса, дарияның төменгі бөлігіндегі 34 мың тұрғыны бар 22 елді мекенді су басып қалу қаупі бар» деген ақпараттың оңай тимегені анық. Сол Сардоба оқиғасынан кейін «Қазақстанның су қауіпсіздігі: қазіргі кездегі қауіп-қатерлер және оларды шешу перспективалары» тақырыбына арналған Сенаттағы Үкімет сағатында Түркістан облысының сол кездегі әкімі Өмірзақ Шөкеев баяндама жасап, бірқатар деректі келтіре отырып, өзекті мәселе көтерген болатын. Облыс әкімі жарты ғасыр бұрын, яғни 1969 жылы өтімі секундына 4 210 текше метр су келіп апатты жағдай орын алғанын еске салған-ды. «Осындай жағдай қайталанса Шардара, Отырар аудандары мен Арыс қаласының Сырдария өзенінің сол жағалауындағы елді мекендерді, яғни Түркістан облысында тұратын 60 мыңнан астам тұрғын мен Қызылорда облысының 200 мыңнан астам тұрғыны тіршілік етіп жатқан елді мекендерді су басып қалу қаупі туындайды. Сондықтан шұғыл түрде Шардара су қоймасының оң жақ жағалауынан өтімділігі секундына 1 500 текше метр болатын апатты су қашыртқы салу қажет. Бұл кезек күттірмейтін мәселенің зардабы екі облыстың әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауына алып келуі әбден мүмкін», деген-ді баяндамасында экс-әкім. Үш жылға жуық бұрын уақытта Сенатта көтерілген осы мәселе бойынша бүгінде қандай шаруа атқарылып жатыр.
Облыс әкімдігінің мәліметіне жүгінсек, су қашыртқы салу бойынша Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігіне ұсыныстар енгізілген. Қазіргі таңда, «Казгипроводхоз» институты тарапынан жобаға алдын ала жобалық іздестіру жұмыстары жүргізілуде. Осы жылдың наурыз айында Су ресурстары комитетіне ұсыныстар енгізіліп, министрлік деңгейінде қаралатын болады. Жобаға оң қорытынды алынған жағдайда, жобалық-сметалық құжаттама әзірлеу жүргізіледі.
Ал Көксарай су реттегішінің толуы бүгінде 26% немесе 775,81 млн текше метр болып отыр. Бүгінде қоймаға секундына 400 текше метр су жиналуда. Қызылорда облысына секундына 600 текше метр жіберілуде. Облыс әкімі орынбасарының мәліметінше, Шардара және Көксарай су қоймаларында 2 млрд-қа жуық су көлемін қабылдауға бос қор бар. Сырдария өзені бойында жалпы су тасқынына қарсы тұрғызылған 97,5 шақырым қорғаныс дамбалары бар, барлығы қалыпты жағдайда. Өткен жылы 158 млн теңге жұмсалып, Шардара ауданы, Сүткент елді мекені тұсындағы қорғаныс дамбасы күрделі жөндеуден өткізілді. Сырдария өзенінен бастау алатын каналдардың тоспалары бекітіліп, топырақпен нығайтылды. Өзен бойындағы елді мекендерде орнатылған «Үлкен су» локалды құлақтандыру жүйесі дайындыққа келтірілген. Яғни облыс әкімдігі бойында 22 елді мекен, 3 658 тұрғын үй, 25 812 халық орналасқан Сырдария өзенінің жағдайы қатаң бақылауға алынғанын, қазіргі таңда алаңдайтын жағдай жоқ екенін мәлімдеді.
Жалпы, облыс аумағында 42 су қоймасы бар. Оның ішінде 16 су қоймасы республикалық теңгерімде. Ақылбексай, Қапшағай су қоймалары жөндеуді қажет етеді. Сондай-ақ коммуналдық теңгерімдегі 20 су қоймасының 11-ін жөндеу қажет. Ал 6 су қойма жеке меншік теңгерімінде. Облыстағы су қоймалардың жалпы сыйымдылығы – 8,8 млрд текше метр. 1982 жылы пайдалануға берілгеннен бері жөнделмеген Қапшағай су қоймасында жүргізіліп жатқан күрделі жөндеу жұмыстарын биыл аяқтау жоспарланған. Сонымен қатар Ырмақ-Өзен, Майдантал су қоймаларында биыл ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілетін болады. Қошқорған, Бөген су қоймаларында күрделі жөндеу жұмыстарына жобалық-сметалық құжаттар әзірленуде. Облыс әкімінің бірінші орынбасары Арман Жетпісбай су қоймаларында болуы мүмкін апатты жағдайлардың алдын алу бойынша су режіміне күнделікті мониторинг жүргізіліп, тәулік бойына кезекшілік ұйымдастырылғанын айтты. Облыстық теңгерімдегі Қосқорған, Бөген су қоймалары мен «Қараспан» су торабы бойынша апаттық жағдайлардың алдын алу бойынша іс-шаралар жүргізіліп, тиісті керек құралдармен (600 текше метр қой тас, 150 текше метр құм, топырақ және 7 900 дана қап) және 34 бірлік арнайы техникамен қамтамасыз етілген.
Түркістан облысы
