Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Алайда тәуелсіздік кезеңінде қалыптасып, бұғанасы бекіп, қанаты қатайып, тұлпар тұяғымен әдебиет әлемін дүбірлеткен бір топ кәсіби жаңа буын жазушылардың көгендес туындылары көркемдік көкжиегімізді кеңітіп, қазақ сөз өнерін жаңа белеске көтеріп соны серпін берді. Сол дарынды топтың ішінде дара қолтаңбасымен сонарға із салып, сөз өнерінің қасиетті қақпасын айқара ашып енген жазушы Асқар Алтайдың шоқтықты шығармалары халқымыздың рухани кенішіне қосылған қазына болды деп айтуға негіз жеткілікті.
Біздің байқауымызша, жазушы Асқар Алтайдың бозбала кезінде жазған тырнақалды «Қызыл бөлтірік» повесінен соңғы жазған соқталы романы «Былғары табытқа» дейінгі бүкіл шығармаларының алтын өзегін бағзыдан ұласқан аңыз-әпсаналық астарлы сарын бір-біріне тұтастырып, бір көгенге матастырып байлап тұр деуге болатындай
Әдебиетімізде түгел түркінің төр мекені қасиетті Алтайды ақ өлеңмен жырлаудың арналы дәстүрі қалыптасқанын оқырман жақсы біледі. Ол – кешегі Алаш арысы Аймауытовтан аймаңдай қаламгер Қалихан, Оралхандардың зергерлік талғам-машығымен орнықтырылған мұнаралы меже. А.Алтай шығармашылығы сол өміршең үлгінің жалғасы болғанымен, шынын айтайық, қайталанбас төл бітімімен, мүлде дара келбетімен, оқшау пішінімен сымбаттанған таңсық дүние.
Сыншы ғалым Шерияздан Елеукенов Асқардың «Алтайдың алқызыл модағайы» романы туралы «Біріншіден, туындының роман-миф аталуы мұндай жанрдың бұрын-соңды қазақ көркем сөзінде кезікпегенін еске салады...Екіншіден, «Алтай балладасында» идеал атаулыны мансұқ ететін, ұстаздық тағылымдардан бойын аулақ ұстайтын постмодернизм әсері де жоқ емес.Үшінші бір ерекшелігі, фрейдизмге, одан бұрынғы жаһандық әдеби құбылыстарға жанасымдылығы. Шығарманың социалистік реализмге үш қайнаса сорпасы қосылмайтындығын дәлелдеп жатудың қажеті аз» деп сараптап жазуы Алтайдың шығармашылық зертханасын, өнернамалық асқақ мұратын аша түсуге бағыт беретін байлам секілді.
Біздің байқауымызша, жазушы Асқар Алтайдың бозбала кезінде жазған тырнақалды «Қызыл бөлтірік» повесінен соңғы жазған соқталы романы «Былғары табытқа» дейінгі бүкіл шығармаларының алтын өзегін бағзыдан ұласқан аңыз-әпсаналық астарлы сарын бір-біріне тұтастырып, бір көгенге матастырып байлап тұр деуге болатындай. Мейлі «Алтайдың алқызыл модағайы», «Туажат», «Сират», «Былғары табыт» секілді романдары болсын, мейлі «Кентавр», «Қараштың қарасы», «Киллер сауысқан», «Шың» новелла әңгімелері болсын, бұл туындылардың барлығы аңыздың ақ самалымен, ертегілік ескілікпен әдіптелген. Сондықтан да тылсым райымен, тұңғиық табиғатымен оқырманды баурап, бүгінгі ұрпақты бабалардың батырлық дәуіріне тоғыстырып, қиялын қияндарға самғатады. Асқар Алтайдың кейіпкерлерінің біразы аңшы, жорықшы, жылқышы болып келетіні де содан секілді. Сөйте тұра оның күллі шығармалары қазіргі қоғамымыздың бейнесін, күн тәртібінде тұрған көкейкесті мәселелерді уытты қалпында, буын бұрқыратып, қанын тамшылатып аса шынайылықпен, тіпті қазір болған оқиғаларды ізі суымай жатып шұғыл да шапшаң суреттеп, өмір-тіршілігімізде орын алған небір шетін, түйткілді дүниелерді көркемдікпен әрлеп, оқырманға лезде ұсына алуымен ерекшеленеді. Айталық, бүгінгі бейбіт күнімізде алпамсадай арыс тұлғаның «өзін өзі үш мәрте атып» күмәнмен бақилық болуы «Шаһид» әңгімесінде, кешегі қаңтар дүрбелеңі «Кремль көлеңкесі» әңгімесінде оқиғаның ізі суымай мүсінделеді. Пандемия зобалаңы сойқан індеттің алғашқы күндерінде-ақ «Вирус-Мутант» әңгімесі арқылы оқырманға ұсынылды. Ақмылтық ақындықтың жөні бөлек-ау, мимырт піл аяңмен ілбитін салмақты жанр прозадағы бұл ұшқырлық Асқар Алтайдың ешкімге ұқсамайтын төлтума қалпы, шеберлік ойын-өрнегі. Бұл тұрғыдан келгенде шабыты шалқар, қаламы сұңқар жазушы інімді «прозаның Иса Байзақовы» деп қалжыңмен қағытатыным да бар.
Жазушы қазіргі қоғамымыздағы орын алып отырған ашкөзділік пен жемқорлық, тасбауырлық пен аярлық, дүбаралық пен дүмшелік, азғындық пен мәңгүрттікті аяусыз әшкерелейді. Оның қаламынан туған туындылары ұлтымыздың болашағына зиянын тигізіп, тәуелсіз еліміздің дамуына кедергі келтіріп отырған әлеуметтік кеселдерге өткір сәуле түсіріп, оқырманға дабыл қағады; сырлы тұспалымен, ишара астарымен иірімге тартып, философиялық күрделі ой-түйіндерге жетелейді. «Киллер сауысқан» әңгімесінде кешегі қыран түлеткен елдің бүгінгі күйкі ұрпағы ала қанат сауысқанды баулып, хайуандардың көзімен қоректендіру арқылы жарқыраған көз атаулыға қырғидай шүйілетін «Көзжендетке» айналдырады. Расымен, бүгінгі күні «молақ шөрке бетін тұғыр еткен» өрісі тар, санасы саяз сауысқандай секеңдеген алаөкпе тобыр бірінің көзін бірі шоқып, көзі ашықтардың қарашығын қараңғыға батырумен шұғылданып жүрген жоқ па?! Соқыр ұрпақ өмірге келе берсе қараңғы қармап түнекке мүлде батып кетпейміз бе? Міне, жазушының айтпағы да, оқырманды сергек болуға үндеуі де «көзжендеттікке» қарсы дүмпу, санада толқын тудыру. «Лайбаранда» астаудан қазы мен қарта шайнаған текті елдің ұрпағы азып-тозып ащы судың құлы болып, ит етін жеген қаңғыбасқа айналуы; «Оба жылғы сауық» әңгімесінде ауылда жұмыссыз сандалған жандардың қалаға ағылғанда көрген теперіші, ананың мейірбандылығы мен тас қабырға жағалаған «іштен шыққан шұбар жыланның» тасбауырлығы жанайқайға ұласады; «Тұл» әңгімесінде репрессия жылдарынан қалған суық, зілді үрей мен қастандықтың зардапты салдары, «Альпинист» әңгімесінде таумен тайталасқа түсіп, арқар тұяқ қадаған тас шатқал, барыс жортқан құздарды бағындырған қазақ альпинисінің өр рухы мен өмірінің ақыры бүгінгі күннің боямасыз шындығымен өріліп, көркем кестеленеді. Алтай шығармаларында өмір мен өлім, ақ пен қара, адалдық пен зымияндық шарпысқан шақтағы адам жанының психологиялық ахуалы терең ашылады, табиғат пейзаждары мөлдір кескінделеді, кейіпкерлердің арасындағы драмалық тартыс күрделі болуымен, сюжет тосын оқиғамен түйінделіп, оқырманға ой тастауымен ерекшеленеді.
Шырайы бұзылмаған кестелі тіл, ақ өлеңдей толқынданған ой ағысы, метафоралық-символдық ишара, адам мінезінің алуан қыры, өмір мен өлім арасындағы драматизм, аңыз-әпсаналық айшық Асқар Алтай қаламына тән нақыштар болып келеді.
«Сират» романында ұлттық ояну дәуірінде Алаш қозғалысының мұратына ілесіп қазақ қоғамының дүр сілкініп түлеуі, Шығыс Түркістан, Хан Тәңір алабы, Үстірт үстіндегі зиялылар мен күрескер тұлғалардың талайлы тағдыры, өктем империялар тарапынан тұншықтырылған елдік сана, босқындық зобалаңы, аштық пен қуғын-сүргінге ұшырап, сайда бесігі шашылып, сүйегі ақсөңке болып қураған жұртымыздың тар кезеңдегі арпалысы, замана зары шер-толғауға айналады. Романдағы оқиғалардың кеңістігі аса ауқымды, дәуірлік келбеті салқар болғандықтан да эпикалық кең тыныс байқалады, тарихи деректер көркемдік көгорайына сүңгітіліп, ұлтымыздың буырқанған арман-аңсары романтикалық леппен суреттеледі.
Көне тарихты аңыз-әпсана арқылы жандандырып суреттеген жазушы сақ заманының кескін-келбетін бейнелейтін этномәдени айшықтарды қалам қуатымен тірілтеді. Тәңірқұт Дің, оның опасыз сатқын ұлы Аманат бек, ханшайым Сылан бегім образдары шебер мүсінделеді. Дің қағанның қаһарлы бейнесін сомдауға жұмсалған ескілікті салттық нақыстар сақ заманының тұрмысынан, уақыт табынан хабар бергендей:
«Боз Орда ішінде кіші Тәңірқұт Дің қаған отыр. Бұл баяғы құдіретті Сақ Қағанатын алғаш құрған – құлжаның асығындай Ұлы Тәңірқұт Сақа қағанның отыз жетінші ұрпағы... Қолында жауының бас терісінен иленген жұмсақ, шикі құйқа – қолжаулық. Қолжаулыққа да қол уыты мен қара тер сіңіп қалған. Қаған қолжаулықпен тершіген кең маңдайын сүртіп қояды».
«Былғары табыт» романында ежелгі сақ патшасы, кейінгі көшпелі тайпалар билеушілерінің бекзадалық болмысы қазіргі замандағы ұрпақтарының өмірімен сабақтастырыла бедерленеді. Өр рухты сол қаһарман бабалардың аруақты қорғаны жатқан шекараға жақын Марқакөл өңірінің кеніштерін жат жұртқа байлық үшін саудалап, тұмса табиғатты қопарып талқандаған сұғанақ байшыкештердің сел тасқынына ұшырауы, сақ қорғанын зерттеуші археологтің қилы тағдыры, қазіргі қазақ ауылының мүшкіл халі, сол аядай ауылдан өсіп шыққан бай-манаптардың байлыққа белшесінен батып тайраңдаған өктем тірлігі, зиялылар мен қара халықтың пұшайман халі шерлі леппен суреттеледі.
Қазақ халқының өткені мен бүгінгі ахуалын шендестіріп суреттеп, шығармашылық қуатымен салқар кеңістіктер мен ұзын сүрлеу дәуірлер иінін бағындырып, қазақ әдебиеті сарайын тосын да сұлу кейіпкерлер галереясымен әшекейлеген эстетикалық кірпияз талғам мен тұлпар қалам иесінің соқпақ-даңғылы ұзаққа жалғасып, тоғанақты керуенінің қоңырауы дамылсыз күмбірлей берсін.
Несіпбек АЙТҰЛЫ,
ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
