Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Иә, жанама эффект байқалып тұрады. Тым монополия немесе бюрократия, болмаса ақша үшін адамдардың құқын жаншу да бар. Әйтсе де оларға қарсы журналистері бар, басқа да ұйымдары бар, әйтеуір тепе-теңдікте өмір сүріп жатыр. Сондықтан біздің қазақтың байлары да ғылымға, білімге, жаңа технологияға инвестиция құюы керек. 31 мамыр сайын «алашшыл» бола қалуды, бірен-саран жағдайсыз жүрген жазушыға 5-10 теңге беріп арзан атақ жинауды қою керек.
Біздің Алашорданы да байлар қаржыландырған. Олар Алаш әскерін ұстаған. Мал-мүлкін берген. Байлықты қазақтың даму жолында жұмсауды ойламай тұрып, біз сияқты ІТ-мамандармен, ғалымдармен, басқа да кәсіби адамдармен кездескенде: «Неге бүйтпейсіңдер? Неге сөйтпейсіңдер?» деп барлық жауапкершілікті қарапайым мамандарға ысырып тастауды қою керек. Осы күнге дейін бірде-бір қазақ байының қазақ стартапына ең болмаса 100 мың доллар ақша салғанын естімедім. Сөйте тұра, «қазақтардан технология шықпайды» дейді. Өзге елдің стартаптарын қолдауға даяр қазақтың байы жетерлік. Соның салдарынан елімізде технологиялық тәуелділік белең алып барады. Білекке сенген заманда ешкімге есе жібермеген қазақ, білімге сенген заманда бүкіл әлемге есесін жіберіп жатыр.
Мен қазір АҚШ-та, әлемдегі танымал университеттердің бірінде оқып жүрмін. Бостон қаласында МІТ немесе Харвард сияқты мықты оқу орындарының да студенттерін көріп жүрмін. Оқуға түсу қиын болғанымен, ол жерде бірыңғай білімділер оқып жатыр деп айта алмаймын. Иә, шашасына шаң жұқтырмайтындар бар. Олар мыңнан біреу ғана. Қалған 999-ы сол өзіміз қатарлы. Қытайы болсын, үндісі болсын, басқасы болсын.
Айтайын дегенім, қазақтың байлары донер мен тойхана деңгейінен шығып, өтірік тарихи кітап шығарып, түкке тұрғысыз іс-шараларға демеуші болудан көтеріліп, арабтың байлары секілді технология мен инфрақұрылымға бет бұруы керек. Біріккен Араб Әмірліктерінің байлары Кай Фу Ли секілді жасанды интеллект бойынша әлемнің ең үздік ғалымдарының басын қосып, әлемдік деңгейдегі Мұхаммед бин Зайд атындағы Жасанды интеллект университетін ашып тастады.
Біраз қаржылы азаматпен кездестім. Қалтаның қалыңдығы сананың тереңдігіне жетелемейді екен. Не МВА оқымайды, не заманауи басылымдарды оқымайды, әйтеуір қарыны тойғанға мәз. Жарлы-жақыбай, жұмыссыздар асүйде отырып билікті кінәлап кіжінеді. Әлгі байларымыз да сөйтеді. Таңғаласың. «Біздің қолымыздан не келеді?..» деп қояды тағы.
Қазақ байларының бойында не рух жоқ, не намыс жоқ, не ұлтты жетелейтін мақсаты жоқ. Әйтеуір ас ішіп, аяқ босатқаныңа, азды-көпті табысына мәз. Қазір әлемде қандай технология бар, соның біразы индустриялық революциялар ағылшын, еуропалық, америкалық байлардың қолымен жасалған.
ChatGPT деген кейінгі жарты жылда бүкіл әлемді таңғалдырған технология шықты. Алдында біреу маған: «Неге қазақ ІТ-мамандары сондай дүниені жасамайсыңдар?» дейді. «Мынаның есі дұрыс па?» дедім де қойдым. Оған 500 гигабайттан астам датасет жинақталып, бүкіл әлемнің кітабы мен сайты және Уикипедиа барлық тілдік қорымен сол күйі жұтылғанын қалай айтып түсіндірейін? Оған 175.000.000.000 параметр бойынша тюниң жасалып, жетілдіру үшін бір итерацияға 4 млн доллар ақша жұмсалғанын айтсам да ұқпайды ғой.
Біздің байлардың кейде бас құрылысын ашып көргім келеді. Өйткені 10 мың доллар (иә, он-ақ мың доллармен Яндекс корпорациясын жеңбекші) садақа беріп, Яндекс Такси жасатып алғысы келіп жүрген адамның ми қыртыстары қалай дамығанын көру қызығырақ сияқты.
Бұл қазақтың миы жетеді көп дүниеге. МІТ университетінде де, Харвард университетінде де біраз қазақ профессор болып жүр. Бірақ бұндай дәрежеге олар өз күштерімен, сонша жылдан кейін әрең жеткен. Ал оның көкжиегін кеңейту, ХХІ ғасырдың интеллектуалдық ипподромында жүзден жүйрік шығу үшін қазақтың қаржысы керек болып тұр. Әйтпесе, ол қаржының басқа жақтан келері анық.
Тимур БЕКТҰР,
«Болашақ» стипендиаты,
Бостон университетінің
магистранты, АҚШ
