Скрипканы виртуоз музыканттардың аспабы дейді. Жалпы, музыка ғажап әлем, тылсым дүние. Әлемде осы музыканы, саз әлемін түсінбейтін жан жоқ шығар. Музыкаға адам тұрмақ жануар да елтиді. Естеріңізде болар, әйгілі «Қыз Жібек» фильміндегі аққулардың биі... Оператор Асхат Ашрапов пен режиссер Сұлтан Қожықов қос аққудың биін түсіре алмай әлекке түскенде композитор Нұрғиса Тілендиев өзінің атақты «Аққу» күйін жазып алып, дыбыс күшейткішпен қойған. Содан кейін қос аққу жұптаса жүзіп, бас түйістірген болатын. Міне, музыканың құдіреті, қасиеті!
Шүкір, Айманға дейін де қазақта скрипкашылар болған. Солардың бірі Түркістан легионында болып, еліміздің азаттығы үшін күрескен Әлім Алмат болатын. Әлекең әйгілі нарком Темірбек Жүргеновтің жиені. Дәл осындай екінші қазақ неміс тұтқынын да, Совет лагерін де көрген Әйтікеш Толғанбаев еді. Әттең, біздің тарих кез келген жерге тиіп кетсең құпия да кең дүние. Зерттеуші мен іздеуші болса тарихтың қойнауында талай қызық та шыжық жетіп артылады.
Жалпы, скрипканың қазаққа бөтендігі жоқ. Өйткені оның арғы атасы өзіміздің қобыз. Өнер көгінде музыкалық аспап бар да, оған арналған шығармалар бар. Оны жазатын сазгерлер де санаулы. Бұл енді нағыз таланттардың басына бұйыратын бақыт. Ол туралы кейінірек айтармын. Мен, музыка зерттеушісі емеспін. Алайда Николо Паганини, Арканджелло Корелли, Джованни Баттиста Виоти, Антонио Вивальди, Анри Вьетан, Эжен Изан, Генрик Венявский, Леопольд Ауэр, Фриц Крейслер, Пабло де Сарасате, Яша Хейфец, Иегуди Менухин және осы скрипкамен әлемге танылған тағы басқа дарындыларды жақсы білемін. Кеңес дәуірінде де Давид Ойстрах пен Леонид Когандар аңызға айналды. Жалпы, скрипка десе Николо Паганини бірінші болып ойға оралады. Себебі Паганини шығармаларындағы тылсым күштің барына амалсыз мойын ұсынасың. Еуропадағы скрипка саласының, ұлы романтизмнің көш бастаушысы осы есім.
Алты жасынан өмірінің соңына дейін «Сайтанның скрипкасын» арқалаған дарынның шығармалары ұшан-теңіз.
Алты жас демекші, Айманға алғаш батасын берген әлемге мәшhүр композитор Арам Хачатурян еді. Ол Алматыға, Абай атындағы опера және балет театрында әйгілі «Спартак» балетіне дирижерлық етуге келген. Қазақ халқының мақтанышы Рамазан Баповтың осы Спартакты билеп, Москваны аузына қаратқан кезі. Аталған премьераға Арам Хачатурян арнайы келгенде Қазақстан Композиторлар одағының басшысы Еркеғали Рахмадиев бір топ жасты Хачатурянға таныстырады. Солардың ішінде Айман да болған. Ол К.Байсейітова атындағы музыка мектебіне Арам Ильичті алып келген еді. Айман сонда Арам Хачатурянның концертін орындаған. Жас талантқа риза болған ұлы композитор Айманның нота дәптеріне қолтаңба калдырған: «Талант пен шыдамдылық қана шыңға шығарады». Бұл хас шебердің жас талантты жазбай таныған сәті. 12-ге жаңа толған жас талантқа Хачатурян осылай батасын берген.
Жалпы, Айман музыкаға ерте келді. Әкесі Қожабек Москвадағы Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық академиясын бітірген көзі ашық азамат болған. Анасы Рахиля – қазақ кыздарының арасынан шыққан алғашқы шаңғышы. Қожабек Москвадан келе сала барын салып ауыл шаруашылық саласына білегін сыбанып кірісіп кетті. Алматының іргесіндегі «Қызылтудан» қалаға барып келіп қызмет етті.
Көре алмас қызғаншақтар мен НКВД-ның шабармандарының кесірінен Қожекең де «халық жауы» болып сотталды. Алайда Сталиннің өлімі нақақтан күйген көптеген жанды қорлық пен зорлықтан құтқарды. Солардың бірі де бірегейі Қожабек Мұсақожаев. Соғыстан кейінгі кезең Қазақ елінің шарықтау кезі болды. Ол әдебиетте, өнерде, білім мен ғылымда, әсіресе театр, кино, музыка саласында самғау уақыты еді. Адам тек қарынның ғана қамы емес, рухани азықпен бірге тәрбие алу қажеттілігін Қожабек ұға білді. Сондықтан да үйелмелі-сүйелмелі төрт қызын К.Байсейітова атындағы музыка мектебіне берген. Айман ол кезде онша белгілі емес Нина Патрушеваның класына тап болды. Жалпы, өнерде таланттың бағын ашатын ұстазы, тәрбиешісі, бағбаны.
Жақсы мұғалім тек жөн сілтеуші, жол көрсетуші ғана емес ол сырласың, мұндасың тіпті қорғаның да.
Айманның бағына осындай ұлағатты ұстаз, тынымсыз тәрбиеші кез болды. Патрушева бала сүймеген әйел болса да, бар білімін, тәжірибесін шәкірттеріне арнаған аяулы жан. Бүгінде Нина Патрушеваны Қазақстанда музыка әлемі білетін болса, ол ең алдымен осы Айман Мұсақожаева, Марат Бисенғалиев, Гауһар Мырзабекова, Аида Аюпова сынды әлемге танымал скрипкашылардың арқасы. Шыны керек, Нина Михайловна қазақ скрипкашыларының ұстасы да ұстазы да болды. Ал осы топтың ішінде Айманның орны ерекше. Белградтағы халықаралық конкурс музыка әлеміндегі үлкен додалардың қатарына жатады.Сербияның астанасы саналатын бұл қала Еуропадағы әдемі шаһарлардың бірі. Сава мен Дунай өзендерінің түйіскен тұсында орналасқан. Бұл конкурс бүгінде екінші қатарға кеткен. Оған себеп Кеңес одағының құлауы болса, екіншіден 90-шы жылдардағы Югославиядағы азаматтық соғыс өнер, мәдениет, ғылым, білім, руханият сияқты қасиетті ұғымдарды кейінге шегерген. Ол шақта бәрі басқаша еді. Он жеті жасар Айман осы конкурста бас жүлдені жеңіп алды. Алматы тұрмақ Қазақстанды жөнді білмейтін жұртшылықтың алдында қаршадай қыз П.Чайковскийдің 1-концертін орындады.
Таудан құлаған қар көшкіні жөңкіп барады. Жол-жөнекей ештеңеге алаңдамай, ешкімге қарайламай екпіндей көшкен. Міне, осы сәтте ақ көбікке қосыла үлкен үйдей тастар да домалай жөнеледі. Аппақ шаңға көмілген боп-боз дүние. Толқын да толқын. Тек ақ толқын ақ көбік...Осы мезетте ала бұлттың арасынан бозалаң сәуле көрінген. Тура қара түнгі прожектордай. Лазерьмен жұқа темірді кескендей жо-жоқ тескендей ғана.
Сол сап-сары дүние бірте-бірте бүкіл ғаламды ақ нұрға бөлеп барады. Бұл сурет Чайковскийдің осы 1-концертін естігенде есіме түскен. Иә бұл сәулені, бұл суретті саз тілінде сөйлеткен қаршадай қазақ қызы Айман болатын. Белградтың бас жүлдесін қанжығаға байлаған өрелі өнерпазға қазылар да, көрермен де тәнті болды. Аты аңызға айналған Леонид Коганның өзі Айманды Москвадағы консерваторияға шақырды. Паганинидің жолын жалғаушы испан елінің майталман музыканты Пабло де Сарасате атағынан ат үркетін алып тұлға. Ұлы композитордың айтқанындай «Алдымен Ұлы жүрер қоғамда өзгелер кейін тұрар». Сарасате де Паблоның әкесі баск елінен. Сондықтан да Сарасатенің скрипкасында еркелік, еркіндік, тентектік пен тектілік жатыр. Айманның орындаған осы Сарасате де Паблоның «Андалуз романсын» тыңдау керек.
Ат үстінде тау ішін аралаған қандай ғажап. Міне, осы кезде Айманның әуендері сарғайған сары күзде ойнақтаған еліктей. Тау аңғарындағы тентек өзеннің таңға жуық теріскейден құлаған сәтіндегі сарылындай жанға жайлы. Пах, дүние! Кең дүние әлемді осыншама сұлу, қарасаң көз тоймайтын, сөз жетпейтін ғажапстан жасаған Ұлы күшке амалсыз бас иесің. Ол ұлы саз, ұлы әуен, музыка дүниесі. Айман осылай ойланады, осылай толғанады. Он саусағы майысқан, жо-жоқ қайысқан қыздың көз жасындай әуез.
Айман үшін әр концерт үлкен дайындық, ел-жұртқа беретін есеп-емтихан. Сондықтан да Айманның күн тәртібі жарты жыл, бір жылға дейін белгіленіп қойған. Астанадағы өзі ректорлық ететін Өнер университеті бір басқа, концерттік гастроль бір басқа. Онымен қоса қоғамдық жұмыстар жетіп артылады.
Бүгінде елімізде екі үлкен музыка ордасы бар. Алғашқысы Құрманғазы атындағы консерватория болса, екіншісі – Астанадағы Өнер университеті. Консерваторияны ашқан да, аяғынан тұрғызған да Ахмет Жұбанов болса, Өнер университетін өмірге әкелген Айман Мұсақожаева. 90-шы жылдары қайта құру емес, қайта қырудай заман болды. «Байтал түгіл бас қайғы» демекші, ел іші тоз-тоз болып кеткенде өнерде өлермендер ғана қалды. Әртістер мен ақындар бәрін тастап біреуі базар жағалап, біреу біреуді ағалап, енді бірі кеденші, екіншісі еден жуып кеткен кезде Айман да айдалада қалған. Осындай күндердің бірінде Республика күніне орай үлкен концерт өтті. Сол концертке Н.Назарбаев келді. Айман дастарқан үстінде оған мектеп не колледж бе, әйтеуір өнер ордасын ашсам деген тілегін айтты.
– Онда Ақмолаға бар, – деді Н.Назарбаев.
– Оған кім барады? – деді Айман аң-таң болып.
– Саспа, жақында сол қалаға астанамызды ауыстырамыз, – деді Нұрсұлтан Әбішұлы. Көп ұзамай елорда да көшті. Осындай аласапыран кезде Айман әпкесі Раиса екеуі Ақмолаға келген. Пойыздан түскенде ақ боран, үскірік жел, Айманды «аймалай» жөнелді. Басына киген ақ шляпасы желмен бірге ұшып кетті. Аңтарылып әрі-бері тұрып қалды. Не ілгері кете алмай, не пойызға қайта міне алмай меңзең күйге түсті.
– Енді неғып тұрсың? Кеттік, – деген Раисаның дауысы Айманды селт еткізді. Абырой болғанда қаланың әкімі Москвада оқыған Әділбек Жақсыбеков болып шықты. Орынбасары өзіне жақын композитор Төлеген Мұхамеджанов екен. Төлеген жұмысқа сол күні бірінші рет шығыпты. Екеуі қаланы аралап музыка колледжінің ғимаратын көрді. Түскі аста Төлеген болашақ армандарын айтып Айманға кел де кел деді. Екі ұдай күй кешкен Алматының қызы не де болса нар тәуекел деген. Белін бекем буып, жоқтан бар жасауға яғни астанадан музыка академиясын ашуға кірісті. Бұл 1998 жылдың қаңтар айы болатын. Не оқу орны жоқ, не сабақ беретін мұғалімдер жоқ. Тіпті алда-жалда ашылған күнде ұстаздар мен студенттердің жататын жатақханасы жоқ қалада қалып, бәрін нөлден бастаған Айман еді.
Мен әлемнің біраз елін аралаған адаммын. Режиссер болып шетелге шығуым Италиядан басталды. Иә, Италия әлемдегі атақты суретшілер мен музыканттардың, архитекторлар мен киногерлердің отаны. Осы елде сосын керемет кинофестиваль бар. Ол Венециядағы кинофестиваль. Бұл фестивальға барған да арманда, бармаған да арманда. Мен бұл қаланың тар көшелерімен жүргенді ұнатам. Әр үй, әр квартал өз алдына тарих. Қала берді гандолға мініп түнгі Венецияны тамашалаған қандай ғажап. Венеция сонымен қатар Антонио Вивальдидің отаны. Ұлы дарынның өскен мекені. Вивальди бала күнінен скрипкаға құмар боп өсті. Әкесі шаштараз һәм әуесқой скрипкашы болған. Антонио осы аспапты ес білгенінен көріп өскен дарын. Ол тек виртуоз музыкант, жақсы ұстаз ғана емес асқан шебер скрипач және ұлы композитор. Бүгінде музыка әлемінде Вивальдиді білмейтін жан жоқ. Тек музыка ғана емес оның аты әлемдегі ұлылардың тізімінде және артында қыруар мұра қалдырды. Айтпақшы Антонио шіркеуде әжептәуір священник болатын. Алайда Вивальди музыканы таңдаған. Ұмытып барады екенмін, Айманның арғы аталары Қазақстанға XVIII ғасырдың соңында Сауд Арабиясынан келген қожалар. Исламды қазақ даласына таратуға келген діндарлар болатын. Ағайынды жігіттер Мұсақожа, Сартқожа, Сейітқожа, Қарақожа. Олар Алматыдағы мұсылман мешітін алғаш ашқандар. Қазіргі көк базардың түбіндегі мешіттің іргетасын қалаған қожалардың ұрпағы. Вивальдидің скрипкаға арналған концерті Айманның репертуарында бар.
Адамның кейде қиялдайтын кезі болады. Осындай да кейде скрипка болмаса симфониялық оркестр не болар еді деп ойласам тұла бойым тітіркеніп кетеді. Себебі скрипкасыз оркестр қызсыз көктем, арусыз ауыл іспетті. Және скрипка текті де арқалы аспап. Оның үстіне бозторғай емес қарлығаштың қанатының суылы қонған. Скрипканы тарту, ойнау бір бөлек те оған жан беру, тірілту, сөйлету сыбырлап құлағына дем үрлегендей бойыңды шымырлату бір бөлек.
Импровизация нотадағы шығарманы ойнау емес ойлау, өрнектеу, көкейіңдегі өксікті төрт саусақпен тербеу. Әр саусақ садақтан атылатын жебедей бірде қатты, бірде жай. Қара тырнақтың астындағы әр клетка, әр иірім құпия әуенге толғатқан. Жарық дүниенің есігін ашуға тырмысқан ұлы сәбидей біресе ауыр, біресе мейірімді, оған таныс Отан – анасының жатырын тырс-тырс түртіп бірте-бірте бүйірін баяу ғана тепкілеген тербеліс ырғақтар. Бұл толғақта тек ащы ауру айқай ғана емес, мұнда Күн мен Түннің Ақ пен Қараның, Ай мен Күннің, Жақсы мен Жаманның арпалысы жатқандай ах ұру мен жанардан тамған көз жасы бар. Өйткені өмірге адам келгелі жатыр.
Айман мен Вивальдиде осы құдірет – Ананың толғатуындай толқын-толқын толғаныс бар. Айман Вивальдиді дәл осылай ойнайды. Баяғыда ұстазым Асқар Тоқпанов «Операға барғанда көзімді жұмып отырам. Сонда басқа әлемге барғандай күйге енем»дейтін. Мен де Айманның концертін көзімді жұмып тыңдаймын. Айтпақшы, Айман арқалап жүретін және ешкімге ұстатпайтын скрипка Страдиваридің скрипкасы. Ол – Мемлекет меншігінде. Әлем әртісі. Баяғыда бала күнгі бір әңгіме есімде қалыпты. Біздің ауыл темекі егетін-ді. Бұл да машақаты көп жұмыс. Сонда бригадир Өмір Үсенов деген ағай Социалистік Еңбек Ері атанды. Соны естігенде Мыңғой әжеміз «...Е-е-е алса алсын айналайын, ол байғұс маңдайы да, таңдайы да терлеген жан ғой» деген еді. Сол сөз менің есіме қазір еріксіз еске түседі. «Маңдай терлегенді естігем, ал таңдай қалай терлейді» деп. Бірақ кейуана әжеміздің сөзінде бір шындық бар. Ол ерен еңбекке тағылатын теңеу болар деп пайымдаймын. Айман сол маңдайы да, таңдайы да терлеп жүрген Ер қыз. Қазақстанның Еңбек Ері. Сосын ел-жұрт біле бермейтін ерекше бір қасиеті – ол Айманның күлкісі. Оны тек тыңдау керек. Жалпы, Айманды тыңдау нағыз қуаныш, шын бақыт.
Талғат Теменов
Қазақстанның халық әртісі,
театр және кино режиссері
