Энергетика нарығын дамытудың үлгісі

Қуаты 87,67 МВт 17 су электр стансасы (СЭС), қуаты 538,89 МВт 16 жел электр стансасы (ЖЭС), қуаты 110 МВт бес күн стансасы (ГЭС) және қуаттылығы 5 БиоЭС бар. 20,35 МВт. Сондай-ақ Балқаш маңында 50 МВт күн электр стансасын және Хромтау маңында 155 МВт жел электр стансасын салу жос­парлануда. Сонымен қатар Франция, Сауд Арабиясы және Біріккен Араб Әмірліктерінің ірі инвес­торларымен 1-2 ГВт жаңартылатын энергия нысандары салынады. Бұл ретте Қазақстанда қазірдің өзінде орнатылған қуаты 2,4 мың МВт болатын 130 жасыл электр стансасы бар.

Мемлекет басшысы бұл мәселені бақылауға алып, арнайы тапсырма бергенін айтты.

«Біз еліміздің инфрақұрылымдық қуатын қалыптастыруымыз қажет. Сондықтан мен Ұлттық инфрақұрылым жоспарын қабылдауды ұсынамын. Құжатта осы саладағы басты мәселелер ашық көрсетілуге тиіс. Сонымен бірге 2029 жылға дейін іске асырылатын негізгі жобалар қамтылуы қажет», деді Президент.

Тәуелсіз сарапшылар жылу желіле­рінің ұзындығы мен орталықтандырылған жылумен қамту жүйелеріндегі отын шығыны бойынша біздің ел алдыңғы орындарда тұрғанын көптен бері айтып жүр. Одан бөлек маман тапшылығы да саланың дамуына кері әсерін тигізуде.

Қазақстанның электр энергетикалық қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлес­тігінің төрағасы Талғат Темірханов журналистермен кездескен кезде кадр мәселесі өте өзекті екенін, басқа сала­ларға немесе көрші Ресейдің энергосекторына кетіп жатқан мамандар аз емес екенін айтқан. Атырау облысында орташа жалақы 450-460 мың теңгені құраса, энергетиктердің орташа жалақысы 250 мың теңгеден аспайды екен.

2022 жылдың 20 желтоқсанында өткен Үкімет отырысында бұрынғы энергетика министрі Болат Ақшолақов елдегі жылу электр орталығы өндірістік персоналының орташа жалақысы 2021 жылы 224 100 теңге болғанын ашып айтқан. Нақтыласақ, жылу электр орта­лығында шығындар жылу және электр энергиясы бойынша бөлінеді.

«Жылу электр орталықтарында жы­лу энергиясының тарифтерінде 5 пайы­­зын жыл сайынғы еңбекақы төлеу қо­ры­ның өсуіне көзделеді. Энергетика ми­нистрлігі электр энергиясына шекті тарифтерді қарау кезінде электр энергия­сын өндіруге тартылған персонал үшін жалақының 15 пайызға өсуін көздеді», деген еді экс-министр Б.Ақшолақов.

Энергетика министрлігі жыл басында еліміздің энергия тұтынуының орта мерзімді болжамын жариялады. Осы құжатта 2023 жылдан 2029 жылға дейін елде пайдаланылатын электр энергиясының көлемі жыл са­йын орта есеппен 3 пайызға артатыны айтылған. Болат Ақшолақовтың 6 ақ­панда Үкімет отырысындағы ақпара­тына сәйкес, электр энергетикасы саласын дамытудың 2029 жылға дейінгі тұжырымдамасы бойынша елде кейбір қолданыстағы қуаттарды жаңғырту және жаңа өндіруші қуат көздерін енгізуді жос­парлап отыр.

Электр энергиясының тапшылығын болдырмау үшін секторда жобаларды іске асыру – шұғыл міндеттердің бірі екенін сарапшылардың бәрі айтады. Электр энергиясы тапшылығынан басқа, коммуналдық желілер тозған. Бұл құбылыс тек бізде ғана емес, көрші елдерде де байқала бастапты. Қырғызстан билігі осы қыста суыққа байланысты тұтыну көлемін азайту үшін электр қуатын өшіретінін ашық айтты. Бұл шешім, көрші елдің энергетика министрлігінің айтуынша, жүктемесі артып, тозығы жеткен жабдықты сақтап қалу үшін қабылданғанын мерзімді басылымдары хабарлап жатыр. Өзбек­станның Энергетика министрі Журабек Мырзамахмудовтың айтуынша, суықта электр энергиясын тұтыну көлемінің айтарлықтай артуы табиғи газ бен электр энергиясының тапшылығына әкелген.

Энергетика сарапшысы Марат Дұл­қайыров электр энергиясын өндіру, тасымалдау және бөлу бойынша нақты келісілген және бекітілген бағдарлама болмағанын айтады. Энергетика ми­нистр­лігі жеке құрылым болып қайта құрылғанына біраз жылдар болды. Бірақ энергетика саласы экономиканың «локомотивіне» айналған жоқ. Мұнай және газ өнеркәсібі электр энергетикасы саласына қарағанда үлкен басымдыққа ие. Энергетика саласының жағдайы сын көтермейді. Амортизация деңгейі – 70-80 пайыз.

«Біз өткен ғасырдың орта шенінде әкелеріміз бен аталарымыз салған техникамен өмір сүріп жатыр. ӨЭК (өңірлік энергетикалық компаниялар) электр желілерінің жабдықтарына келетін болсақ, барлық жабдықтарды толығымен дерлік ауыстыру қажет. Шешім қабылдауды кешіктіруге болмайды. Өңірлік электр желілері компаниялары ауқымды инвестицияға аса мұқтаж. Энергетика министрлігі Ұлттық экономика министрлігімен бірлесе отырып, осындай маңызды мәселені шешудің ықтимал жолдарын бірлесіп анықтауы қажет», дейді М.Дұлқайыров.

Сарапшы айтып өткендей, үлкен көлемдегі электр энергиясы мен энергияны тасымалдау үшін Екібастұз-Тараз жоғары вольтты тұрақты ток электр жеткізу желісі туралы ұсыныстарды қаперге алатын кез келді. Бұл жоба электр энергиясының экспорттық әлеуе­тін кеңейтіп, Екібастұз ГРЭС-2-нің құры­лысын бастауға мүмкіндік береді.

«Энергетика министрлігі қандай да бір даму жолын қабылдағанын қалай­мын. Күн мен жел энергиясын электр энергиясына айналдыру барған сайын жетілдірілді. Жаңа көліктер бүгінде 20 жыл бұрынғы аналогтерімен салыс­тырғанда екі есе көп жанармай тұтынады. Бірақ сонымен бір мезгілде тек қана электр қуатымен, сутегі, оттегімен жүре­тін көліктердің жаңа түрі пайда болды. Біз қолданыстағы заңдарымызды жаңа заманға бейімдеуіміз керек», дейді сарапшы.

Адамзат болашақта пайдалануы тиіс сарқылмас қуат көздерінің бар екенін мектеп қабырғасынан білеміз. Із-түзсіз жоғалып кетпей, қайта қалпына келетін ресурстардың мүмкіндігіне ХХ ғасырда назар аударды. Мұнай, газ сияқты қайта қалпына келмейтін энергия көздері деп қарастырды.

Дамыған елдер арасында жаңартыла­тын энергия көздерін (ЖЭК) дамыту басым бағытқа айналғалы біраз болды. Энергетика министрлігінің мәліметінше, алдағы жылдары елімізде кемінде 2,4 мың МВт жаңартылатын энергия көздерін пайдалануға беру керек. Оның ішінде 358 млрд теңге инвестициямен 779 МВт іске қосылды. Қалған 1,6 мың МВт-қа шамамен 800 млрд теңге тарту жоспарлануда. Жобалар қосымша 5,6 млрд кВт/сағ жасыл энергия өндіруге мүмкіндік береді деген үміт бар. Соның ішінде 757,5 МВт болатын 41 ЖЭК нысаны инвесторлар мен Есеп айырысу-қаржы орталығы арасындағы қолданыстағы келісімдер бойынша салынады. Оған 350 миллиард теңге тартылып, қосымша 2,5 миллиард кВт/сағ жасыл энергия өндіріледі деп күтілуде. Сондай-ақ 2000-нан астам уақытша және 400-ден астам тұрақты жұмыс орындары ашылады. Оның ішінде қуаты 87,67 МВт 17 су электр стансасы (СЭС), қуаты 538,89 МВт 16 жел электр стансасы (ЖЭС), қуаты 110 МВт бес күн стансасы (ГЭС) және қуаттылығы 5 БиоЭС бар. 20,35 МВт. Сондай-ақ Балқаш маңында 50 МВт күн электр стансасын және Хромтау маңында 155 МВт жел электр стансасын салу жоспарлануда. Сонымен қатар Франция, Сауд Арабиясы және Біріккен Араб Әмірліктерінің ірі инвес­торларымен 1-2 ГВт жаңартылатын энергия нысандары салынады. Бұл ретте Қазақстанда қазірдің өзінде орнатылған қуаты 2,4 мың МВт болатын 130 жасыл электр стансасы бар.

Келесі сарапшы, академик Бірлесбек Алияров экономикаға қызмет етіп жатқан энергетикалық жүйенің мүмкіндігі толыққанды зерделенбегенін, көмірді, мұнай мен табиғи газды және уранды пайдалану арқылы энергия өндіру – бұрыннан қалыптасқан әдіс екенін айтады. Жаңартылатын энергия көздері туралы айтпас бұрын өзекті мәселелерді шешу керегін айтады. Біздегі жүйе біркелкі емес екені сарапшылардың бәрі айтады. Кеңес одағы кезінде үш энергетикалық жүйеге, батыс бөлігінде – Ресейге, солтүстік өз алдына, ал оңтүстікке кейде көрші елдермен тең­герім ағындарын жүргізіп келдік. Енді осы бағытты қайта жүйелендіретін кез келді. Сарапшы айтып өткендей, ағын судан, жел мен күннен, тіпті қалдықты, ескі резеңке дөңгелекті жағу арқылы да электр энергиясын алудың сан түрлі тәсілі бар. Бірақ ол үшін қаржы керек.

Электр энергетикасының басым бөлігі (69 пайызы) көмірмен жұмыс істейді. Стансаларымыздың жалпы қуаты 24 000 мегаватты құрайды, оның 19 000 мегаватты қазіргі уақытта қолжетімді. Өткен жылы олар 114 миллиард киловатт сағат электр энергия­сын өндірді. Бұл ретте ЖЭК-тен 4,2 млрд киловатт сағат өндірілді, оның негізгі үлесі 142 күн және жел стансаларына тиесілі. Жаңартылатын энергия стансаларының жалпы қуаты 2,3 гигаватт құрайды. Айтпақшы, Қазақстан еуразиялық кеңістікте алғашқылардың бірі болып жаңартылатын энергия көздерін қолдауға кірісті. Үкіметке 2030 жылға қарай жаңартылатын энергия көздерінің үлесін қайта қарап, оларды 10-нан 15 пайызға дейін арттыру тапсырылды. 2050 жылға қарай баламалы энергия көздерінің үлесі 50 пайызды құрауы тиіс. Бұл тек жасыл энергия көздері ғана емес, сонымен қатар ең аз шығарындылары бар балама көздер, мұнда біз биоэнергияны, атом энергиясын және болашақта сутегі энергиясын қосамыз. Сутегі энергетикасы стратегия­сын әзірлеу тұжырымдамасы дайындалып жатыр.

«Біз бұл отынның дәстүрлі қуат көздерін алмастыра ала ма, оны өндіру, сақтау және тасымалдау, оның бағасы қандай болатынын түсінгіміз келеді. Энергетикалық қорларды үнемдеу, өндірістің қуаттылығын арттыру, қоршаған ортаны қорғау – XXI ғасырдың ең басты, ­кезек күттірмейтін ­проблемасы. Жаңғырмалы энергия көздерін базалық жылу көзі деп қарастыруға болмайды. 100 МВт болатын жел паркі 100 МВт-ны толық бере алмайды. Елдегі электр энергиясын 179 электр стансасы өндіріп отыр. Өндірістегі басым үлес көмірде – 66,5 пайыз, газдың үлесі – 22,5 па­йыз, ірі гидро электр стансаларының үлесі – 9,3 пайыз. Мұның барлығы Қазақстанның 2060 жылға қарай көмір­тегі бейтараптығына қол жеткізуі және сол арқылы прогрессивті елдерде болып жатқан үдерістерге қосылуы үшін жасалып отыр», дейді Бірлесбек Алияров.

Қазақстанда 2035 жылға дейін электр энергиясын тұтыну өсімі 153 миллиард киловатт сағатты құрайтынын сарапшылар жиі айтады. Дәстүрлі емес қуат көздерін алуға болатын жерлердің барлау картасы жасалды.

Жылу электр орталықтарын газға көшіру мәселесі сөзден іске көшті. Елімізде 2 гигаваттық екі су электр стансасын салу жоспарлануда. Бұл, сарап­шының айтуынша, көмір өндіру үлесін 70-тен 40 пайызға дейін қысқартады. ЖЭК пен газдың үлесі шамамен 40 па­йызды құрайды. Жылу орталықтарын газдандыру ғана жаңартылатын энергия көздерін көбірек салуға мүмкіндік береді. Бірақ сонымен бірге, энергия өндірудің дәстүрлі түрлерінен мүл­дем бас тарта алмаймыз. Қазақстан – салқын климаты бар ел, өңірлеріміз газдандырылмаған, көмірден мүлдем бас тарту бізге әзірге тиімсіз. Жаңа көмір блоктарын салып, жұмыс істеп тұрған көмір стансаларын жаңғырту керек.

Энергетика сарапшысы Әсет Нау­рыз­баевтың баяндауынша мәжіліс­тің қарауында электр энергетикасына қатысты үш заң жобасы жатыр. Энергетика министрлігі «Жылу энергетикасы туралы» заң жобасы мен тұжырымдамасын әзірлеп ұсынды. Заң шеңберінде электр энергиясын орталықтандырылған сатып алу мен сатуды, сондай-ақ нақты уақыт режімінде теңгерімдеуші нарықты енгізуді көздей­тін нарықтың жаңа нысаналы моделіне көшу көзделеді. Бұл шаралар энергия жүйесіндегі теңгерімсіздіктерді азайтуға және жаңа энергия көздерінен жоғары тарифтердің әсерін теңестіруге мүмкіндік береді.

Энергетик мамандар, электр жарығы мен жылуды үнемдеумен қатар, сектор ішіндегі баға саясатын да қайта қарау керек дегенді жиі айтады. Қазақстандағы электр энергиясы арзан, сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындар қоршаған ортаның ластануын елемей, аз ғана айыппұлдармен құтылып кете алады. Тарифтер әлі де төмен. Келесі қауіп, қазақстандық зауыттардың энергия жеткізушілеріне қатты тәуелділігі болып табылады. Энергиямыз өте арзан, ал энергия үнемдейтін құрал-жабдық­тардың 80 пайызы – импорт.

«Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздің инфрақұрылымдық қуатын қалыптастырудың Ұлттық жоба­сын қалыптастыруды тапсырды. Қазақстанда энергияны тұтыну қарқы­ны жоғары. Жаңа өндіріс ошақтары ашылып жатыр. Бірақ іске қосылып жат­қан жаңа қуат көздері оған сай емес. Инфрақұрылымдық қуатты энерге­тикалық сегменттен бөліп-жарып қарай алмаймыз. Сарапшы айтып өткендей, энергетикалық заң жобасын дайындауға тәуелсіз сарапшылар қатысуы керек деп ойлаймын», дейді сарапшы.

Сарапшының айтуынша, муници­палитеттер меншігіндегі желілерді басқарудың ең оңтайлы жолы – оларды концессияға беру. Бұл нарыққа тариф­терді белгілеуге мүмкіндік береді. Мо­но­полистің ағымдағы қызме­тін бақылау жөніндегі реттеушінің аса күрделі жұмысы айтарлықтай жеңіл­детіледі. Біріншіден, энергети­калық инфрақұрылымды пайдалануды алдағы ондаған жылдарға жоспарлау керек.

«Ғалымдар 2060 жылға күн энер­гия­сы мен электр энергиясына ба­сым­­дық берілетінін айтады. Осы уа­қыт ішінде желілерді дамытып, генерацияны күшейту керек. Құ­ры­лыс компанияларының жұмыс нор­ма­­сына өзгерістер енгізуді заң арқы­лы заңдастырылуы тиіс. Тұрғын үй кешен­дерінің жылу қорғанысын айтарлықтай жақсарту керек. Жыл сайын жылуға артық төлегенше, бір рет көп төлеген дұрыс. Алдағы онжылдықта газға балама бола алатын отын көзін көріп тұрған жоқпын. Қазақ газын ішкі нарықтың қажеттілігіне бейімдейтін кез келді. Елдің солтүстік-орталық және шығыс аймақтарында көрші елдерден газ құбырларын тарту – қажеттілік. Бұл төтенше жағдайлар үшін керек. Мұның бәрі мемлекет басшысы айтып отырған Ұлттық жобада көрсетіледі деп ойлаймыз», дейді сарапшы.