Коллажды жасаған Алмас МАНАП, «EQ»
2022 жылы тауар, қаржы және қор нарықтары дәл осындай құбылмалы жағдайды бастан кешкен болатын. Баға, қор индекстерінің бір қызарып, бір сұрланғанын әлі ұмытқан жоқпыз. Баға бір түсті, бір көтерілді. Мұнайдың әлемдік бағасы 127 доллардан 140 долларға дейін көтерілді, теңге мен рубль дәлізі де осындай құбылмалықты бастан кешті.
Сарапшы Рамазан Досовтың айтуынша, инфляция болжамында бұл фактор әлі ескерілген жоқ. Бірақ соған қарамастан Ұлттық банк пен Үкіметке инфляцияны екі есе, кем дегенде 10 пайызға дейін төмендетуге тапсырма берілді. Жанаржағармай нарығындағы жаңа баға бұл тапсырманың орындалуын қиындатайын деп тұр. Демек Ұлттық банк пен Үкімет мүмкіндігінің қандай екенін алдағы екі-үш айда көретін боламыз.
Сарапшы айтып өткендей, «ОПЕК+ елдері соңғы шешімі арқылы өздерінің кірістерін қолдауға шешім қабылдап отыр. Егер инфляция төмендесе, бұл ұсыныстың нарыққа әсері аз болар еді. Инфляцияның қазіргі деңгейі экономиканың алға жүруін ғана емес, шикізат көзіне деген қажеттілікті тежеп тұр.
Р.Досов бұл жаңалықтың бізге әсері терең зерделеуді қажет екенін айтады. Өткен жылы құбырға қатысты мәселелер біраз жоспарымызды бұзып жіберді.
Бірақ соған қарамастан ОПЕК+ келісімін асыра орындадық. Егер алдағы уақытта мұнай бағасы қымбаттаса, ішкі нарықта аса көп өзгеріс бола қоймайды. Арзандаса, ішкі жалпы өнімді ғана емес, бюджет кірістерін де қайта қарауға тура келеді. Ендігі түсім мұнай бағасына, Ұлттық қордан қандай көлемде қаражат алатынымызға тікелей байланысты. Қазіргі жағдайға болжам жасаудың мүмкін еместігін сарапшылардың бәрі айтады. Ал жанармай бағасының қымбаттауы инфляция деңгейін біз қалаған көріністе қабылдаудың мүмкін еместігін байқатып қойды.
«Сәуірде базалық мөлшерлеменің өзгеруі екіталай, ал мамырда инфляцияның не болатынын көреміз. Бірнеше айға болжам жасау қиын», деді сарапшы.
Наурыз айы мұнайдың әлемдік бағасының төмендеуімен есте қалды. Наурызда ұлттық валютамыз доллар мен еуро дәлізінде аздап сыр берді, ал рубльге қатысты ұстанымы күшейді. Жалпы, наурызда тек біздің теңге емес, ЕАЭО-дағы сауда серіктестеріміздің де валюталары сыр берді. Инфляция деңгейінің төмендемеуіне осы фактор да әсер етті.
2022 жылы тауар, қаржы және қор нарықтары дәл осындай құбылмалы жағдайды бастан кешкен болатын. Баға, қор индекстерінің бір қызарып, бір сұрланғанын әлі ұмытқан жоқпыз. Баға бір түсті, бір көтерілді. Мұнайдың әлемдік бағасы 127 доллардан 140 долларға дейін көтерілді, теңге мен рубль дәлізі де осындай құбылмалықты бастан кешті. Ресей рублі мен теңгенің бағамында жоғары құбылмалылық байқалды. Ресейдің Украина аумағындағы арнайы әскери операциясы теңге-рубль бағамына әсер етті. Ал биыл оның нарыққа әсері айтарлықтай төмендегенін сарапшылардың бәрі айтады. Теңге мен рубль арасындағы ойын ережесінің өзгеруіне елдің рубль мен теңгенің өзара конвертациялануы туралы келісімнен шығуы себеп болғанын бәріміз біліп жүрміз.
Осы жылы мұнай нарығындағы ең маңызды оқиға – көмірсутектерге бағаның төмендеуі. Лондон тауар биржасында қаңтарда Brent мұнайының саудасы 85 доллардан жоғары, ақпанда барреліне 80 доллардан жоғары аумақта өтті.
Наурыздың басында эталондық брендтің баға белгілеулері бұрынғы деңгейде қалды, содан кейін тіпті барреліне 86-87 доллар деңгейіне дейін көтерілді. Нарықтағы жағдай бірінші онжылдықтың соңында нашарлай бастады. Айдың ортасында мұнай бағасы барреліне 80 долларды құрайтын психологиялық маңызды белгіні еңсерді.
Оған америкалық банктің банкротқа ұшырауы жанармайға деген сұранысқа әсер ететін қаржылық дағдарыс тудыруы мүмкін деген қауіп себеп болды. Мұнай баға белгілеулеріне қысым жасаған тағы бір фактор – АҚШ-та пайыздық мөлшерлеменің көтерілуі. Бірнеше айдың ең жоғары шегіне жеткен баға қалпына келе бастады. Айдың соңына қарай, 29 наурызда бұл маркалы мұнайдың баға белгіленімі барреліне 80 долларға жақындады. Сарапшылардың пікірінше, бағаның екі аптадағы ең жоғары деңгейге көтерілуіне АҚШ-тағы қорлардың қысқаруы және Ирактан мұнай жеткізудегі үзіліс туралы жаңалықтар әсер етті. Сосын бағалар сәл төмендеді, содан кейін олар қайтадан жоғары қозғалысты көрсетті және наурыздың соңғы күніндегі сауда барреліне 80 доллардан сәл ғана аяқталды. Наурызда ішкі валюта нарығындағы жағдай теңгенің негізгі сауда әріптестерінің валюталарына қатысты жоғары және төмен бағамындағы айтарлықтай елеулі өзгерістерімен сипатталды.
Айдың басы теңгенің нығаюымен басталды. Үш күн ішінде доллардың орташа сараланған бағамы мұнайдың айтарлықтай жоғары әлемдік бағасы жағдайында бірден 14,6 теңгеге түсіп, 431-ден сәл жоғары деңгейге жетіп, көп айдағы ең төменгі деңгейге жетті. Бұл ретте еуроның ресми бағамы ақпан айының соңындағы 473,80 теңгеден 457,29 теңгеге дейін төмендеді. Осыдан кейін нарықта доллар мен еуро бағамының өсуі қайта жанданды және мұнай бағасы айтарлықтай жоғары болған кезде олардың позициясын нығайту үдерісі басталды. Наурыздың ортасында негізгі әлемдік валюталардың айырбас және ресми бағамы айлық максимумға жетіп, сәйкесінше 466 және 496 теңгеден асты. 10 жұмыс күнінен аз уақыт ішінде долларға қатысты 35 теңгеден астам, еуроға қатысты 39 теңгеге дерлік әлсіреген ұлттық валюта доллар мен еуроға қатысты шығынның бір бөлігін қайтара алды. 29 наурыздағы доллардың орташа сараланған бағамы 449 теңгеден төмен түсіп, айдың соңғы күніндегі кешкі сауда 452,70 теңгемен аяқталды. Нәтижесінде, наурызда доллар бағамы 7 теңгеден сәл артық көтерілді, ұлттық валютаның АҚШ долларына шаққандағы нығаю қарқыны наурызда ақпандағы 3,7 пайыздан 2,15 пайызға дейін төмендеді.
Ал еуроның ресми бағамы наурыздың соңғы күнінде ақпан айының соңымен салыстырғанда 13 теңгеге жуық көтеріліп, 486,58 теңгені құрады. Теңгенің еуроға шаққандағы нығаю қарқыны өткен айдағы шамамен 3,5 пайыздан 1 пайызға дейін төмендеді.
Рас, наурыздағы орташа есеппен еуроның, сондай-ақ америкалық валютаның ресми бағамы ақпандағы 484,81 теңгемен салыстырғанда 480,57-ге дейін төмендеді. Дәл осындай көрініс тағы бір негізгі сауда серіктесінің валютасы – Қытай юаніне қатысты да байқалды. Басқа сценарийде рубль-теңге бағамының динамикасы дамыды. Ресей валютасының ішкі нарықтағы ресми бағамы бір ай ішінде 5,72-6,14 теңге аралығында өзгерді. Рубльдің құнсыздануы айдың басында шарықтау шегіне жетті. Дегенмен теңге-рубль дәлізіне рубльдің АҚШ долларына шаққандағы құны да әсер етті.
Наурызда доллар бағамы шамамен 75 рубльден 77 рубльге дейін көтерілді. Ұлттық банк 31 наурызға белгілеген жұптың ресми бағамы 5,82 теңге болды. Алғашқы тоқсанның қорытындысы бойынша ұлттық валюта рубльге қатысты 9,5 пайызға дерлік нығайды. Орташа алғанда наурызда рубльдің ресми бағамы да төмендеп, ақпандағы 6,20 теңгемен салыстырғанда 5,92 теңгені құрады. Наурызда теңге бағамының жылдамдауы тек Ресей билігі қалаған деңгейге жеткен рубльдің АҚШ долларына шаққандағы әлсіреуімен байланысты болды. Әлемдік валюта нарықтарындағы жағдайға келетін болсақ, екі негізгі валюта арасындағы бәсекелестік негізінен 1 еуро үшін 1,056-1,092 доллар аралығында болды.
Доллар құнының әлсіреуі наурыздың бірінші онкүндігінде байқалса, оның бағамының көтерілуі айдың соңғы күнінде төмендеді. Банк секторының проблемалары әлемдік валюталардың айырбас бағамының қалыптасуына әсер етті. Америкалық және швейцариялық банктерден кейін наурыз айының соңында ең ірі неміс банктерінің бірі проблемаларға тап болды, бұл әлемдік банк секторындағы жағдайды ушықтырды. Наурызда теңгенің негізгі әлемдік валюталарға қатысты орташа бағамының күш алуы инфляцияның кері шегінуіне себеп болуы әбден мүмкін.
Ресми статистикаға сәйкес, азық-түлік және азық-түлік емес тауарлардың бағасы мен халыққа қызмет көрсету тарифтері өткен айда 0,9 пайызға көтерілді. Жылдың алдыңғы екі айында өсу деңгейі 1 пайыздан жоғары болды. Наурызда азық-түлік тауарлары 1,1 пайызға, азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен тарифтер, халыққа қызмет көрсету бағасы бір айда 0,8 пайызға қымбаттады. Соңғы 12 айда азық-түлік тауарлары көпшілігінің бағасы ресми деректерге қарағанда ондаған пайызға өскен.
Азық-түлік және азық-түлік емес тауарларға бағаның ең жоғары өсу қарқыны 77,5-тен 49,5 пайыз дәлізінде тербеліп тұрды. Тазартылған қант, сабын, кеңсе тауарлары, пияз, ыдыс жууға арналған жуғыш заттар, кептірілген өрік бағасында да өзгерістер болды. Басқа да көптеген тауарлар мен халыққа көрсетілетін ақылы қызметтер бағасының өсуін статистика мамандары да жоғары деңгейде бағалайды.
Сонымен қатар қырыққабат бағасының жылдық мәнде айтарлықтай төмендеуі тіркелді. Наурыз айындағы статистика баға саласындағы жағдайдың біршама жақсарғанын көрсетеді. Бұл ретте инфляция жылдық мәнде өткен жылдың наурыз айымен салыстырғанда (12,0 пайыз) бұрынғысынша айтарлықтай жоғары. Үкіметтің бағаны ұстап тұру әрекетінің тек аспириндік әсері барын сарапшылардың бәрі айтады. Ең басты фактор баға конъюнктурасының жақсаруы экспорттық түсім ағынының ұлғаюы ықпал ете алады.
Дегенмен мұнайдың әлемдік бағасы Қазақстан үкіметінің болжамынан (барреліне 85 доллар) және өткен жылдың қаңтар-наурыздағы нақты құнынан төмен болып қалып отыр.
Ұлттық банктің мәліметі бойынша биыл инфляция 7,5-9,5 пайызға дейін төмендейді деп болжанған. Бас банктің болжамынша, инфляция астық пен азық-түлікке әлемдік бағаның төмендеу арқылы тежеледі. Алайда бүгінгі таңда бұл дәліздің жоғарғы шекарасына жету қиын сияқты. Ол үшін орташа айлық инфляция деңгейі жыл соңына дейін 0,7 пайыздан төмен болуы керек. Сондықтан шенеуніктер мәселені ескі жолмен шешетін сияқты. Олар жай ғана өз болжамдарын жоғары қарай қайта қарайды. Осылайша, өткен жылдың желтоқсан айында Ұлттық банк биылғы инфляция болжамын 11-13 пайызға дейін көтерді. Тұтыну нарығындағы бағаның өсуіне, әрине, шетел нарығындағы жағдай себеп деп жылы жауып қойып, ақталып алуымызға болмайды. Теңгенің негізгі әлемдік валюталарға қатысты құнсыздануы және отандық өндірілген көптеген тауарлардың ішкі нарықта шектелуі, сондай-ақ бағаның тұрақталуына кедергі келтіретін факторлар жетеді. Елдегі инфляция көпжылдық ең жоғары деңгейге дейін көтеріліп, кері шегінуге жол таба алмай жатыр.
АЛМАТЫ
