Президенттің еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері жөніндегі кеңейтілген кеңесте сөйлеген сөзінде ауыл шаруашылығы және өндіріс саласының дамуында нақты нәтиже жоқ екенін айтты. «Азық-түлік инфляциясының басты себебі де осында. Елімізде өндірілетін тауардың көлемі ішкі сұранысты қамтамасыз етуге жетпейді. Импортқа тәуелдіміз», деді Мемлекет басшысы.
Импортқа тәуелділік назар аударатын дәрежеге жеткенін Ұлттық банк төлем балансының ағымдағы шотына мемлекеттік шығыстардың тауарлардың импорт арнасы арқылы әсері туралы іргелі зерттеуінде айтылды.
Зерттеу қорытындысы бюджет шығыстарының 1 пайызға өсуі импорттың 1,42% өсуіне алып келетінін көрсетті. Егер біздің мемлекеттік шығыстардың өсуі мен импорттың көбеюінде осындай тікелей байланыс бар болса, жақын арада төлем теңгеріміз минусқа кететіні анық.
Неге бюджет шығыстары 1 пайызға өскенде импорт 1,42 пайызға көтеріледі?
Ұлттық банк аналитиктері оны мультипликативті эффект деп түсіндіреді. Схемасы былай: Үкімет фермерлерге, кәсіпкерлерге өндіріске деп қаржы/субсидия береді. Соны жасау үшін фермер/кәсіпкер шетелден құрылғы, жабдықтар, шикізат алады. Демек, импорт каналы жұмыс істей бастайды. Кәсібін дөңгелетіп, одан пайда тапса фермер/кәсіпкер оны өмір сапасын жақсарту үшін баспана, көлік, айфон, тұрмыстық техника алуға, шетелде демалуға жұмсайды. Көлік, айфон, тұрмыстық техника, шетелге шығу – таза импорт. Ал баспананы салуға кететін құрылыс материалдарының кем дегенде 60 пайызы сырттан келеді. Сонда импорт каналы тағы іске қосылады.
Яғни Үкімет іске асыратын мемлекеттік бағдарламалардың барлығы импортты асқындырып, біздің төлем балансымыздың нашарлауына себеп болуда. Басты себеп – біздегі мемлекеттік қолдау тым ұзақ жүреді. Мысалы, 7-10 жыл бойы келе жатқан бағдарламалар бар. Егер олар қысқамерзімді болғанда, жағымсыз макроәсері әлсіздеу шығар еді.
Біздің жағдайымызда экономиканың классикалық ережелері жұмыс істемейді. Госкапитализм біздегі экономиканы қисайтып, бұрыс жолға түсіріп жіберді. Басқа елде отандық өндірісті дамыту және ұлғайту үшін мемлекет есебінен шетелден құрал-жабдықтар мен аралық материалдарды сатып алу – қалыпты құбылыс. Бірақ, біздің ел жағдайында бюджеттен қанша ақша бөлінсе де, отандық өндірістің бір орында қалатыны анықталды. Дәл сол кезде импорт ұлғая береді.
Бұған Ұлттық банктің есептері дәлел. Оған сәйкес шикізаттық емес ағымдағы шот дефицитінің 2013 жылғы максимумы 35,8 миллиард доллар, ал 2021 жылғы максимумы 27,8 миллиард доллар көрсеткен.
Қазір күрт өсіп кеткен бюджет тапшылығыҮкімет бизнеске салық жүктемесін көбейту арқылы жабуды қарастырып отыр. Бірақ, бюджет тапшылығы және сауда теңгерімінің тапшылығымен күресте салық жүктемесін арттыру емес, мемлекеттік шығыстарды қысқарту анағұрлым тиімді екенін зерттеу анық айқындап берді. Тек осыған құлақ асып, мемлекеттік бюджет шығыстарын қысқарту қажет. Себебі ертең кеш болады.
Ұлттық банк төлем теңгерімінің ағымдағы шотына мемлекеттік шығыстардың тауарлардың импорт арнасы арқылы әсері туралы іргелі зерттеуін жариялады. Қарапайым тілмен айтсақ, біздің Үкіметтің импорттың орнын отандық өніммен алмастырамын, яғни отандық өндіріс ашамын деп сол салаға қаржыны аямай құюы керісінше импортты асқындырып жіберген.
Айбар ОЛЖАЕВ,
тәуелсіз сарапшы
АЛМАТЫ
