Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Қарап отырсам, өткен ғасырдың алпысыншы жылдары туған қазақтың қара домалақ балаларына бүгінде халқымыз алғыс айтқандай екен. Өйткені бұлар бұғанасы қатып үлгермеген бозөкпе ұлан бола тұра, ауыл арасының «көппен көрген ұлы той» дейтін үйреншікті сүрлеуіне түспей, заманның сыңайына қарап, өз бағын өзі сынап бағатын нар тәуекелдің жалына жармасыпты.
Қалай дегенмен де, Бауыржан жастайынан ән-жырдың дулы ортасында өскен құйма құлақ бұла дарын, есейе келе көпшілікке мәшһүр шайыр, көшелі азамат деңгейіне көтерілді. Ол мұндай құрметті біреуден қолқалай қалап та, сұрап та, алған жоқ. Осы елге, өскен жерге сіңірген ұшан-теңіз еңбек, сол еңбегі арқылы жылдар бойы жинаған берекелі ісі мен беделіне орай өзі іздеп келген абырой екені белгілі. Яғни айналасына тигізген пайдасы мен көрсеткен үлгісінің жемісі екені анық.
Тургенев 1845 жылы Парижде Пушкин туралы француз тілінде жазған мақаласында: «Оның бізден артықшылығы – өзіне деген сүйіспеншілігінің жоғында еді», деген. «Өзін сүйіп, өзіне тамсанатын ақын-жазушы – әдебиеттің соры», дейтін Тәкен Әлімқұлов. Осы тақылеттес, біздің Бауыржан Жақып та өзін көпірте мақтауды суқаны сүймейтін еді.
Иә, біздер ағалы-інілі, іркес-тіркес ғұмыр кештік, алған білімдеріміз де ыңғайлас, тәлім берген ұшқан ұямыз да бір, мұрат тұтқан арман-үміт ортақ болып еді. Қадірлеп, қастерлеген идеяларымыз да бірыңғай. Осылай ержетіп, қатарлас мезгілде әдебиетке, ел-жұртқа адал қызмет ете бастадық.
Ол бір ар-ожданның әлі де лайлана қоймаған тұнық кезі еді. Тасқа жазып қойғандай айнуға болмайтын адами кодекс бар, содан бұрылмауға, бұра тартпауға тырыстық. Ағайын-жұртқа адалдық, жолдас-жораның көңіліне қарау, отансүйгіштік, парыз, қарыз дегендерді жалау ете көтеріп, ешкімнің ала жібін аттамауды мұрат тұтып өскен буыннанбыз.
Мен алғаш рет Бауыржанды 1983 жылдың күзінде Алматыда өткен жас ақын-жазушылардың «Жігер» фестивалінде көрдім. Тебіндеп жаңа шыға бастаған қара мұрты қарлығаш балапанының қара қылтанақ ата бастаған қауырсын қанатындай жылт-жылт етеді. Қағылез, сыптығырдай науша жігіт көпшіліктің алдында өзінің «Ұршық» деген өлеңін оқыды.
«Бір сәтке, әже, тыншып па ең –
Шүйкеге мол жіп жиылып.
Отырушы едің ұршықпен
Уақытты қоса иіріп.
...Өзімді сонда жұбатып,
Өмірге іштей күйінгем.
Ұршық қой мына Уақыт
Жіп қылып бәрін иірген...»
Жұрт сатырлата қол соқты. Бүгінде маған сол «Ұршық» өлеңі Бауыржанның ақындық төлқұжаты сияқты көрінеді. Батыс өлкесінің балалары жақсы біледі, алғаш атылған мұнай фонтанының ғаламат селі тіпті енапат қой! Болат ұңғыларды дірдектетіп, көкке атылған мұнайдың қысымы соншалық, жүздеген метр биікке дейін самғап, ық жақтағы, үш шақырым жердегі қырат, қырқаларды майлы нөсердің астында қалдыратын.
Міне, осы алғаш атылған фонтандарды мен талантты ақындардың тұңғыш жырларына шендестіргенді қалап тұрамын. Сондықтан да болар, күннен емес, электр жарығынан нәр алып, қаланың жасанды жылыжайларында өскен жемістей кенеуі аз, ана тілінің мәйегіне қанбаған, қан-сөлсіз әлжуаз шаһарда туған ақындардан гөрі, мен кіндігі далада қалған шайырларға көбірек ден қоямын.
Затында, дарынды жандардың жүйрік фантазиясы өз назарына түскен құбылыстарды зорайта да, кішірейте де алады. Сол сияқты олар әлгіндей құбылыстарды жарқырата да, күңгірттей де біледі.
«Елін апат жайласа, эпицентрі ақынның жүрегінде болады» дегендей, Бауыржан да Абыралыдағы атом нәубетіне нәлет айтып, жанын қоярға жер таппайды. Енді ақынның «Тамыздың жиырма тоғызы...» деген өлеңін оқып қарайық:
«Тамыздың жиырма тоғызы...
Күн емес Алып шар шықты,
Аспан көзінен қан шықты,
Дегелең деген өр таудың
Кеудесінен сол күн жан шықты.
Сұрапыл дауыл соқтырды,
Жарылуға далам шақ тұрды.
Жер менен Көкте тұтасқан
Бұрын болмаған от тұрды.
Майлықара, Үшқара,
Берікқара сұстана.
Тақыр боп қалды төбелер,
Сыпырғандай алып ұстара.
Тамыздың жиырма тоғызы...
Көзімді менің байлады,
Денеме дерт боп бойлады.
Жер-Ананың ақ шашын,
Ақ шашын жұлып ойнады.
Құстардың тоқтап сайрауы,
Бойымда қаным қайнады.
Өртенді атақонысым
Қырдағы мен ойдағы...»
Иә, бұл ақынның тірі жүрсе жүрегінің түбінде, о дүниеде сүйегімен бірге кететін қасіреті еді.
Бауыржан оқырманның көз алдына небір көрініс, хикметтік сипаттарды тізбелей әкеледі де, оған көркемдік және сәулелі ойларды орап, адамды қайғыртып, мұңайтып, зығырданын қайнатып, ішкі сезім тұнығының бетін жыбыршытып, толқыта біледі.
Ақынның осы бір атом қасіреті туралы өлеңі біздің де бүйірімізді бақадай мұздатып, бейдауа күйге түсіреді.
Негізінен, Бауыржан жырларында адам рухтың белгілі бір арнасы, зерденің ең жоғарғы субстанциясының қоймасы, нақты денелерді, яғни тірі жаратылыс пен астралды заттарды құпия түрде байланыстыратын ғаламның айрықша символы ретінде көрінеді.
Қалай дегенмен де, бір биікке шыққаннан кейін мәрені екінші биікке көтеріп қою – өмірдің бұлжымас заңы. Міне, өсу, кемелдену деп осылай сатылап тырбануды айтады.
Бауыржан халық әдебиетінің нуынан алған сөздеріне жаңа мән, тосын ажар беріп, құлпырта түседі. Көрген-білгенін көз шоласынан, ой сарасынан әбден өткізіп барып қалам тербейді.
«Ай туады, Күн қашады,
Алдымызда түн тосады.
Жанушы еді сонда біздің
Қараша үйдің білте шамы.
Терезеден ұрланып Ай,
Күлімсіреп тұрған ұдай.
Білте шаммен біз оқыған
Ғашықтардың сырларын-ай,
Батырлардың жырларын-ай!
Өрт боп жанып жалынынан,
Соның бәрін қанып, ұғам.
Қымбат нәрсе жоқ-ау, сірә,
Білте шамның жарығынан.»
Ол әдісін артына сақтайтын палуандардай, оқырманын әрі-сәрі күйге түсіре келіп, өлеңнің құяр жерін, яғни шүңейтін салмақты уәжбен түйіндейді.
«...Әйтеуір қара тонда құдірет бар,
Жауса да тоңдырмайды мың рет қар.
Ішінде сақталған бір асыл бейне,
Көзімнен мәңгі өшпейтін сурет бар.
Өмірдің өзгерсе де марафоны,
Адамдар барады ағып қала толы.
Әкемнің ізін жалғап мен келемін,
Үстімде қара шалдың қара тоны.» («Қара тон»)
Әлдеқашан дүние салған ардақтысының киімін қасиетті тәбәріктей сақтап, иіскеп мауқын басу, онымен тірі адамша сөйлесу тек қазақтарға ғана тән шығар.
«Айдың нұрына түн шомылғанда,
Тыныштық келіп тұнса қырларға.
Тылсым әлемнің құшағына еніп,
Билейді сәуле құм-шағылдарда.
Өзеннің ғажап күйі болады,
Жағаға толқын тиіп ағады.
Бетінен судың шөп-шөп еткізіп
Нәзік бір сәуле сүйіп алады.»
Міне, бұл – енді сурет! Сөзбен сурет салу деген осы! Өрілген ішектей өрнектелген теңеу!
Иә, жақсы өлеңдер жазудың камертоны дәрежесіне көтерілу оңай шаруа емес. Қажетсіз қауызынан арылып, селкеу қағылған арқауы ширап, көптің көкейіне қонақтаған жыр ғана ел жадында ұзақ сақталатынын Бауыржан жақсы біледі.
Біздің буын құйын-перен ақындар: Төлегеннің, Жұмекен, Сағи, Қадыр, Мұқағали, Тоқаш, Өтежан, Жұматай жырларын жатқа оқитыны сондықтан да болар.
Мұхитта тереңдеген сайын алапат қысым күшейе беретіні секілді, есейген сайын аманат, парыз да көбейіп, еңсеңді езе түседі. Сондай ойдан туған сүбелі еңбектің бірі – ақынның «Жүректен қозғайын» атты сын мақалалар, әдеби портреттер, эсселер мен естеліктер кітабы дер едік. Бұл жинақта автор ілгері-кейінді өмір сүрген қазақ сөз өнері падишаларының өнернамасындағы көзге көрінбейтін сиқырлы байланыстарды, көркемдікпен әдіптелген алтын талшықтарды шеберлікпен талдайды.
Бауыржан – кешегі жыр жазирасының жампоздарын көріп қалған, солардың ақыл-кеңесін тыңдаған доңғайыр шайыр. Сондықтан оның өлеңдерінде таңғы кәусар себезіндей саф тазалық, қарынның құрышында қалған сәуірдің сары майындай дәмділік бар.
Бір қызығы, адамдар, әсіресе өнер адамдары өз қатарластарын оңайлықпен мойындай қоймайды ғой. Бауыржан жөнінде ондай «әрі тарт та, бері тарт» болған жоқ, бәрі де оның шығармашылығын жылы қабылдады. Сондай-ақ алдындағы алыптарға еліктеген, солықтаған да жоқ.
Осы жайтқа байланысты кезінде Мұхтар Әуезов былай деген еді: «Пәлі, бәрін біреуге теңейміз, ұқсатамыз кеп. Абай неге Гете болуға тиіс? Құрманғазы неге Моцарт болады? Бетховен сонаталарына Саймақтың «Сары өзенін» өлсем де берем бе мен? Абай мен Гете, Құрманғазы мен Моцарт, Бетховен, Сейтек, Мұхит, Тәттімбет, Дина... пәлі, бұлардың әрқайсысы бір-бір тұлға. Бір-бір жаратылыс. Өз-өзінше бір-бір керемет! Олар бір-бірінің көлеңкесінде қала алмайды».
Міне, кемеңгер Мұхаң осылай толғайды!
Бір қарағанда, дүниеде жыл құстарындай ақылды мақұлық жоқ сияқты, олар аспандағы ақ бауыр сансыз жұлдыздар шоғырының сілемін бойлап, Құс жолын сағалап, жылы жаққа бет түзейді, бағытынан адаспайды. Өйткені осы жүлгеде әдемі ауа ағысы болатынын олар жақсы біледі, құстар әлгі ағыспен жеңіл қалқып, көздеген мекеніне жетеді.
Сол тақылеттес, Бауыржан Жақып та Құс жолындай өзінің имандылық, кісілік, шайырлық даңғылына түсіп, дариға-дәурен биігіне тартып барады...
Жұмабай ҚҰЛИЕВ,
ақын, Халықаралық «Алаш»
әдеби сыйлығының лауреаты
