Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өткен жылы Түркістан облысына барған сапарында Қ.А.Ясауи кесенесінің жай-күйімен танысып, ескерткіштің сақталуын қатаң бақылауды тапсырды. Нәтижесінде, әр саланың білікті мамандарынан құралған жұмыс тобы техникалық жағдайын зерделеген.
Күні кеше Президенттің тапсырмасына сәйкес Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қарин ЮНЕСКО және ИСЕСКО істері жөніндегі ұлттық комиссия шеңберінде Қожа Ахмет Ясауи кесенесін сақтау және оның техникалық ахуалы жөнінде кеңес өткізді. Мемлекеттік органдар және сарапшылар қауымдастығының өкілдерімен бірге кесененің бүгінгі жай-күйімен танысып шықты. Іс-шараға Түркістан облысы әкімдігінің, Мәдениет және спорт министрлігінің, ЮНЕСКО және ИСЕСКО істері жөніндегі ұлттық комиссияның өкілдері, археология және тарихи-мәдени мұраға жататын ескерткіштері сақтау бағытындағы мамандар қатысты.
Осы кеңесте кесенені сақтау және дамыту бойынша кешенді жоспардың орындалуы, 2023 жылға жоспарланған жұмыстардың жобасы, ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік мұра комитетінің 45-сессиясына дайындық мәселелері қаралды. Мемлекеттік кеңесші ескерткішті дұрыс сақтау басты міндет екенін атап өтті. Осыған орай, мемлекеттік органдарға сарапшылар қауымдастығымен тығыз әрекет ете отырып, кесененің жағдайын үнемі бақылауда ұстау тапсырылды.
Иә, кесененің қабырғалардың құзданып, тұздануына қатысты алаңдаушылық танытқан тарих ғылымдарының докторы Мұхтар Қожа өткен жылы жазда өз пікірін жария еткен еді. «Ылғал болған соң, бетіне ағарып тұз шығады. Бұрын ондай нәрсе болмаған. Бұл алаңдаушылық тудыруы керек. Тұз деген қабырғадан шыққанда ескерткішке қиын соғады. Яғни дұрыс қарамаймыз, тасын дұрыс тексермеген. Жаңа нәрсе пайда болған кезде, айналасындағы өзгерістерден себеп іздейміз ғой. Бұрынғыдай көгалдандыру, суландырады дегендей жұмыстар әсер еткен болуы керек. Мен бұл мәселені біраз бұрын талқылау кезінде де, тас төселіп жатқанда да айтқанмын. Министрлік методикалық кеңес өткізетін, сонда суландыруға болмайтынын айтып жүрдім. ЮНЕСКО ұйымымен келісіліп істелген күннің өзінде, халықаралық ұйым да кейде қателесуі мүмкін ғой. Көгалдандыруға рұқсат бергенде осындай болады деп ойламаған шығар. Ең біріншіден, шығып жатқан нәрселердің пайда болу себебін тауып, шешу керек. Әйтпесе ылғал жоғары көтеріліп, қабырғадағы кірпіш те үгітіле береді. Кесененің өзіне ғана емес, айналасындағы ғимараттарға да әсер етіп жатқаны рас. Жалпы, ол – тарихи орын, сондықтан төңірегін әсіре көгалдандырып жіберу қисынсыз», деген еді тарих ғылымдарының докторы Мұхтар Қожа ақпарат құралдарына берген сұхбатында.
Ғалым босқа алаңдаушылық танытпапты. Бүгінде кесененің негізгі есігінен кірер тұсындағы оң қапталының іргесі тұзданған. Осы ара және Тайқазан тұрған орталық Қазандық бөлмесінің батыс бөлігі қызыл лентамен қоршалған. Музей-қорық мамандары төбенің сыланған қабаты тұзданып, ақ қабыршақ түсіп жатқан соң, келушілерге зияны тимесін деп қоршап қойғанын айтады. Бөлмелердің күмбез астынан әктеліп, сыланған тұстары, әсіресе, құдықхана, асхана бөлмесінің төбесі жаңбыр суынан ылғалданып, бірнеше жерінен сылағы үгітіліп түскен. Үлкен Ақсарай да, кіші Ақсарай да, Көрханада да осындай көріністер.
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы мекемесі баспасөз қызметінің хабарлауынша, былтыр кесененің жағдайы төңірегінде әлеуметтік желілерде мәселелер қозғалғандықтан, 24-25 маусым күндері Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен «Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің сақталу жағдайы» атты екі күндік халықаралық ғылыми-тәжірибелік семинар өткізілген. Еліміздің және Өзбекстан мен Әзербайжан мемлекеттерінен келген ғалымдар, мамандар кесененің сақталу жағдайымен танысып, мәселелерді шешу жолдарын жан-жақты талқылады. Кесене күмбезі мен қабырғаларындағы ылғалдану, тұздануға қатысты ой-пікірлерін ортаға салып, нақты себептерін анықтау үшін ауқымды және жан-жақты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігін атап көрсеткен. Сондай-ақ шетелдік мамандар Ясауи кесенесімен жасы шамалас Әзербайжан мен Өзбекстандағы ескерткіштермен салыстырғанда Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің қанағаттанарлық жағдайда екендігін айтқан. Баспасөз қызметі хабарлағандай, сондай-ақ Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Аида Балаеваның төрағалығымен «Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің жағдайын бақылау және зерделеу жөніндегі жұмыс тобы» құрылған. Ал қыркүйекте А.Балаеваның қатысуымен жұмыс тобының қорытынды кеңесі өтіп, Ясауи кесенесіне тұрақты мониторинг жүргізіп, оның сақталуына теріс әсер ететін жағдайлардың алдын алу үшін 2023 жылы кесененің техникалық жағдайына кешенді түрде ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы шешім қабылданған. Яғни кесененің жағдайы – биліктің назарында.
Кесененің техникалық жай-күйін зерттеп, бақылап және қалпына келтіру жұмыстарына тікелей жауапты «Қазқайтажаңарту» РМК бас директоры Исабек Нұрмағамбетов те бүгінде көтеріліп отырған мәселелердің бұрыннан белгілі және мамандардың жіті назарында екенін айтады. Бірқатар проблеманың барын да жоққа шығармайды. «Қазандық бөлмесінің декоративті күмбезінің физикалық жай-күйі, кесененің жылу-ылғалдық режімі, сондай-ақ қабырға қалауының кейбір бөліктерінің, материалдарының ылғалдануы және тұздануы сияқты шешілмеген мәселелері бар, дейді бас директор. – Қазір Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, кешенді жоспарлау бағдарламасы әзірленуде, оған отандық және шетелдік ғылыми институттардың түрлі салалардағы сарапшылары шақырылған. Ескерткіш дәл қазір опырылып, құлайын деп тұрған жоқ. Ал көптеген таласты сұрақтың жауабы кешенді ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесімен шешімін табады».
Алайда кесененің жай-күйімен жақсы таныс ғалымдардың айтар өз пікірі бар. Мысалы, 40 жылдан астам уақыт жылу және температуралық өлшеу инженері болып жұмыс істеген Асан Мырзабек жақсы лаборатория ашу керек деп есептейді. Зейнеткер, жәдігер жанашыры Асан қария шешімін күткен мәселенің бүгін ғана емес, жылдар бойы жалғасып келе жатқанын айтады. «Бір жылдары жұмыс істеген түрік фирмасы кесененің негізін мықты етіп кетті. Қабырғалары өте жақсы, одан келер қауіп жоқ. Қауіптің ең қиыны – сталактитте, яғни үңгірлердің, кеніштердің төбесінде және жоғарғы қабырғаларында түзілетін минералдық тассүңгі тізілімдерде. Ол әк құрамды болады. Күмбез бен сталактиттің ортасы ашық. Бірақ күмбезден өткен ауаның ылғалын сталактит гипс өзіне ауадан тартып алады. Жауын қатты болғанда ауада қатты қысым көтерілген кезде іші суланып, өзінен өзі тартады. Бірақ жел болған уақытта ол өз өзінен кеуіп кетеді. Бұл – табиғи желдеткіш. Өзін өзі кептіріп тұрады. Күмбездің өзін өзі ұзақ жылдан бері сақтап келе жатқанының сыры осында, дейді қария. – Ирандық реставраторлардың сапалы, мықты жұмыс істейтіні туралы жиі естимін. Тіпті, бір жылдары олар кесенеге келгенде тілдескен де едім. Егер кесенені толыққанды сақтап қаламыз деп жанашырлықпен қарасақ, Иран шеберлерін шақырып, бұдан да сәулетті етуге болады».
Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгеніне биыл 20 жыл толуына орай жақында Түркістанда «Әлемдік мәдени мұраларды қорғау, сақтау және басқару» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті. Ауқымды іс-шараға отандық және шетелдік, атап айтқанда Түркия, Ресей, Өзбекстан, Әзербайжан, Қырғызстан елдерінің тарих, реставрация, сәулет өнері, мәдениеттану салалары бойынша маман-ғалымдары, тарихи-мәдени мұраларды қорғау өкілдері, қорық және тарихи-өлкетану музейлері мен ғылыми-зерттеу ұйымдарының қызметкерлері қатысты. Халықаралық жиында әлемдік мұра объектілеріндегі қалпына келтіру және басқару, оқу орындарында реставраторларды даярлау, менеджмент жоспарды әзірлеу және қолдану, тарихи-мәдени ескерткіштерді сақтауға бағытталған озық технологияларды қолдану, диагностикалық-мониторингтік зерттеулер, соңғы заманауи цифрлық құрылғыларды пайдалану, еліміздегі тарихи-мәдени мұраларды қорғау туралы тақырыптар аясында талқылаулар жүргізіліп, өзекті мәселелер сараланды.
Алаш қайраткері, ағартушы Міржақып Дулатұлы осыдан 110 жыл бұрын «Қазақ» газетінде «Хазірет Сұлтан» атты мақала жариялап, тарихи ескерткішті сақтап қалуды төмендегідей пікірмен аманаттаған еді: «Мешіттің тарихы бір белгі болып мәңгіге қалуын тілеушілер болса, оны түзетуді археологическое обществолардың біріне тапсырып, қайдан болса да жиылған ақшаның жарты тиынына қиянат болмайтын жолмен жиылып, инженерлерді сол общество өзі жалдап түзеттірсе ғана мақсат орындалар еді. Болмаса, енді біраз жылдарда бес-алты жүз жыл ғұмыр сүрген Қожа Ахмет Ясауи мешітінің орнында үюлі бір оба томпайып қалуы ғажап емес».
ТҮРКІСТАН
