Негізі, ән деген жан ғой, жанның сөзі, жүректің сазы, өмірдің иісі ән деген. Сондықтан дауысы қалыпқа түскен орындаушылар әнді жоғары деңгейде орындап шыққанымен, жүрекке жеткізе алмауы әбден кәдік. Қырналып-жонылған дауыс шырқап-ақ жөнеледі-ау. Мін жоқ. Алайда бір нәрсе жетіспей-ақ тұрады. Оған бола оларды кінәлайын деп тұрған жоқпын. Ал неғұрлым табиғи, неғұрлым жабайы шыққан өмірсіңді дауыс болмысына қарай әрі-сәрі күйге салмай қоймайды.
Ерлан Төлеутайдың «Теміртасты» салғандағы мына дауысы қай-қайдағыны қозғап, қабаржытып-ақ тастады. Даңғайыр Біржан мұңының шет-пұшпағын сезіндіргендей күйге бөлейді. Әнді тыңдай-тыңдай Біржан туралы ойлап кете бергенім содан шығар. Көкейімді қаққылап қарасам, соңына мынандай туындылар қалдырып кеткен қазақ ұлтының біртуар перзенті туралы білерім шамалы-ақ екен. Бес-алты, он шақты әнін тыңдаған шығармын. Таласбек Әсемқұлов пен Досхан Жолжақсынов түсірген киносын көрген шығармын. Әр жылдары әр жерлерден үзінділер оқып білген шығармын. Басқа не? Айтпақшы Асқар Сүлейменовтің «Адасқағынан» ептеп танысқаным бар сал өмірімен. Әуезовтің «Абай жолынан» ұшырастырғанмын. Сонда да Біржан өмірінің жалпы суретінен мақрұм сияқтымын. Жалғыз-ақ әніне осыншама қасірет сыйып тұрған жүрек иесінің қайғы-қасіретін танып-білу деген... «Камзолдай келте пішкен дөңгеленіп, дүние өтерінде шыр айналды» деп адамзат баласына ғана тән өшпес өкініш пен қамырықты мұңды екі ауыз сөзге сыйдырып кеткен өнер иесінің тағдыры мен мұңын танытатын кино, шығармашылығын танытатын лекция-концерттер, тағысын тағылар бар ма? «Біржан сал» фильмі тақиямызға тар келіп тұрған жоқ. Десек те... Екі серияға, екі кітапқа, ол тұрмақ ендігі заманның ақылына сыймайтын Біржанның бар қайғы-қасіреті осы «Теміртас» әніне сыйып тұрған жоқ па? Неткен аяулы, аянышты, азбас-тозбас рух пен сезім арқалап өтсе де, азап пен мехнаттан көз ашпаған қасіретті тұлға. Білгенге Біржан өмірі қазақ тағдырының бүтін бір дәуірнамасы. Таласбек Әсемқұлов сценарийін жазған «Біржан сал» фильмінде сал-серілер қуып келе жатқан бөріні ақ патшаның жандайшаптары атып салады ғой. Осы тұстағы астарлы емеурінді де сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Мына әнде де сондай сұмдық трагедия жатыр. Әншінің әншісі сала алатын қайғының қамырығы.
Қателеспесек, «Теміртас» – Біржанның соңғы әні. Ақтық сөзі. Аттан ауып, тізгіні жат қолына өткен Алаштың азалы тағдыры да анық байқалады. Байғабыл Жылқыбаевтың орындауында жеткен бұл туындыға Ахмет Жұбанов та кеңінен тоқталған. «Біржан сал» киносында «Бұл менің қолыма түскен арқан емес», дейді сал. Қазақтың еркіндігіне, ақыл-ойына салынған тұсаулы шынжыр. Ақыры қол-аяғы арқандалған даланың үнпаз ұлы сол кісен салған жараның кесірінен өлгені кімді де болса бейжай қалдырмауға тиіс қой.
«Біржан қазақтың ондай «шылығын» ескермей, араз деген ауылдарға барып, ән салып, қыдырып қайтады. Қайтып келген соң ағайын-тумалары оны ортаға алып сабап, басына зақым келтіреді. Әңгіменің басында айтылған Азнабайдың поштабайының қамшысынан бастап, Біржанның басына тиген таяқтың осындай трагедиялық салдары болады. Оған дәлелдің бірі – Біржанның байлаулы жатқандағы бір шумақ өлеңі. Онда аурудың қалдығы анық айтылады.
«Арқаның түгел көрдім
кәрі-жасын,
Ұмытпас құрбы-құрдас
замандасым.
Ойланам, ауруымның түрі
жаман,
Біржанның кім ұстар деп
домбырасын», дейді.
Біржанның байлаулы кезінде аурудан қайтыс болғанын бір әңгімесінде Теміртас та айтқан көрінеді.
...Өзі кеткелі жатса да, балаларының тілегін тілеп, солардың адам болуын ойлап, оның ішінде Теміртасты бөліп айтады. Солай өлең-әннен маржан тізген сал Біржан үш жылдай байлаулы жатады. Арқан кескен жердің жарасы ұлғайып, асқынып (гангрена болып), ақыры 64-ке келгенде, 1894 жылы қайтыс болады», деп жазады Ахмет Жұбанов.
«Ағаш үй от жаққаным
қобылан пеш,
Құдай-ау, ғапу етіп күнәмді кеш!
Теміртас, Асыл, Ақық –
қарақтарым,
Байлаулы арқандағы
қолымды шеш»,
деген асыл рухтың жаңғырығы санада дыңылдап әлі тұр.
