Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Мысалы, Арыс қаласында орналасқан ерлер мен әйелдерге арналған аяқкиім шығаратын фабрика 1991 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Өндірісте шынайы былғары және экологиялық таза материалдар қолданатын кәсіпорын теріні Түркияның Ыстанбұл және Украинаның Запорожье, Ресейдің Дондағы Ростов қалаларынан алып келеді екен.
Біз айтып отырған «Арай» өндірістік кооперативінің өнімдері Арыста, Шымкент, Тараз, Астана қалаларында сатылады. Иә, облыста ғана емес, елімізде тері мен жүн өңдеу саласы ақсап тұр. Мал терісін де, жүнін де пайдасына жарата білген қазақ халқы атакәсіптен қол үзіп қалған сыңайлы. Малмен күнелткен жұрт «теріні ешкім алмайды» деп аяққа таптап, қоқысқа тастап жатыр. Терең өңделген тері мен жүннен дайын өнім шығаратын шағын цехтары бар жеке кәсіпкерлер болмаса, қуаты жоғары зауыт немесе ірі фабрика жоқ. Бұл орайда ішкі нарық толықтай импортқа тәуелді. Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан елдері бұл салада бізден көш ілгері. Мысалы, ақпарат құралдарында жарияланған деректерге қарағанда, көрші Өзбекстан алдыңғы жылы 10 миллион долларға 115 миллион жұп былғары аяқкиім шығарған екен.
Ал елімізде тоқыма бұйымдарын шығаратын кластер құру немесе толық циклді аяқкиім фабрикасын ашу әзірге мүмкін болмай тұр. Мамандар оның себебі көп екенін айтуда. Мысалы, тері мен жүнді фермадан зауытқа жеткізу тізбегі бұзылған, әсіресе, шаруалар жүн өткізуге қызығушылық танытпайды. Тері қабылдайтын пункттер жұмыс істемейді. Деректерге жүгінсек, бұл саладағы мыңнан аса компанияның басым бөлігі шағын бизнес өкілдері екен. Бұл компаниялар елде өндірілетін шикізаттың небәрі 1 пайызын ғана өндіреді. Жеңіл өнеркәсіп саласына қатысты 2022 жылдың қорытындысын шығарған Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мәліметінше, былтыр былғары және оған қатысты өнімдердің өндіріс көлемі 3,7 пайызға артқан. Бүгінде елімізде 10 былғары кәсіпорын жұмыс істейді екен. Олар жылына 4 миллион тері өңдей алады. Былтыр қаңтар-қазан айларында 2,6 миллион тері, оның ішінде 1,8 миллион ірі қара малдың, 5,8 миллион ұсақ малдың терісі өндірілген. Бұл ретте отандық кәсіпорындар 465 мың ірі қара мал терісін өңдеген (26%). Осылайша, ірі қара мал терісінен былғары өндіру 24%-ға өсіп, 130,1 млн шаршы дециметрді құрапты. Жеңіл өнеркәсіпті дамытудың 2022-2025 жылдарға арналған Жол картасы шеңберінде биыл жүн мен тері өңдеуге құйылатын инвестициялық жобалар Ауыл шаруашылығы министрлігі тарапынан субсидияланбақ. Министр Ербол Қарашөкеев министрліктің алқа отырысында осы бағытты әрі қарай дамыту үшін кешенді іс-шаралар әзірленіп, оның ішінде алғашқы өңдеуді ғана емес, жүн мен теріні терең өңдеуге бағытталған инвестициялық жобаларды субсидиялау жолдары қарастырылып жатқанын айтқан болатын. Сондай-ақ былтыр министрлік түріктің Iskefe Holding компаниясымен келісімшартқа отырып, ол компания 27 млн доллар көлемінде инвестиция құйып, ірі қара мал терісін өңдейтін және желатин өндіру зауытын салатын болып шешілген. Бұл жоба биыл іске қосылады деп жоспарланып отыр. Министрліктің деректеріне сенсек, аталған кәсіпорын 100-ден аса адамды жаңа жұмыс орнымен қамтып, жылына 7000 тонна желатин шығаратын болады. Яғни бұл салаға қаржы құйылып, жеңілдіктер берілмек, оның нәтижесін уақыт көрсетер.
Әзірге бұл салаға қатысты статистикалық мәліметтер көңіл көншітпейді. Елімізде жыл сайын шикі терінің 10-20 пайызы ғана сатылады екен. Ал 3 млн-ға жуық мал терісі өңделмеген күйі далаға тасталады. Мамандар осының бәрін кәдеге жаратқанда шаруалар шамамен 14 млрд теңге табыс табар еді дейді. Өңделмеген тері қоқысқа тасталып жатса да, тері өңдейтін фабрикаларда шикізат тапшы. Тері қабылдаушылар мал шаруашылығымен айналысатындар үй жағдайында мал сойғанда қажетті сапалы теріні ала алмайтынын айтады. Яғни терінің 80 пайызы жарамай қалады, нарықта сапалы тері тапшы. Тағы бір себеп – өңделмеген теріні экспортқа немесе өңдеуге жеткізу үшін малдың сәйкестендіру нөмірі болмауы. Ауылдарда сойылған малдың көпшілігінде мұндай нөмірлер жоқ немесе деректер дұрыс енгізілмеген, сондықтан теріні жинауға болмайды. Осындай машақаты көп болғандықтан, ауыл адамдары қоқысқа тастағанды жөн көреді.
Статистика департаментінің мәліметі бойынша облыс көлемінде 1170,0 мың ірі қара мал, 5497,0 мың уақ мал, 420 мың жылқы, 38,3 мың бас түйе тіркелген. Өңірде ауа райының қолайлы болуына байланысты ұсақ малдар жылына екі рет, яғни көктем мен күзде қырқылады. Орта есеппен әр қойдан 2-3 кило жүн алынғанда, жалпы облыс бойынша жылына 7,5-8,0 мың тоннаға жуық қой жүні және 254,0 мың дана ірі мал, 1100,0 мың дана уақ мал терісі алынады. Сонымен қатар өңірде ірі қара мал бордақылаумен айналысатын 22 кәсіпорынның өзінен жылына 478 мың тоннаға жуық мал терісі алынады екен. Бүгінде облыс бойынша жүн мен теріні өңдейтін 2 кәсіпорынның бірі ғана жұмысын жалғастыруда. Жұмыс істеп тұрған «Оңтүстік киіз» ЖШС жылдық қуаттылығы 10 тонна болғанымен, бүгінде 3 тонна киіз өңдеп шығаруда. Себебі кәсіпорындағы құрал-жабдықтардың заман талабына сәйкес келмеуінен және техникалық мамандардың аздығынан бәсекеге қабілетті өнім шығаруға мүмкіншіліктері жоқ.
Облыс әкімдігі тарапынан бұл бағытта инвесторлардың қызығушылығын арттыру үшін Ауыл шаруашылығы министрлігіне инвестициялық субсидия бағытымен тері, жүн өңдейтін кәсіпорындарды салуға кеткен шығындардың 50%-ын субсидиялау бойынша бірнеше ұсыныс енгізіліпті. Сонымен қатар облыстың агроөнеркәсіп кешенін дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарына сәйкес, биыл 6 тері-жүн өңдеу цехы мен кәсіпорындарын ашу жоспарланып отыр. Ал 2027 жылға дейін 17 кәсіпорын ашу көзделген. Иә, алға қойылған жоспар орындалуымен құнды. Әзірге кеше тері илеп, тон тігіп, саптама етік киген қазақтың бүгінгі буыны былғарыны бағаламайтын халге жетіп отыр. Дегенмен мал шаруашылығындағылар қордаланған мәселе шешімін тауып, тері өндірісі аяққа тұратынынан үмітті.
Түркістан облысы
