Бұлардың өнердегі мектебі – Сүйінбай атындағы Алматы облыстық филармониясының «Алтынай» фольклорлық би ансамблі. 1999 жылы ерлі-зайыпты хореографтар Астана қаласындағы мемлекеттік филармония негізінде «Наз» ұлттық би ансамблін құрды. Оның бастапқы құрамында небәрі 4 кәсіби биші болды. 2007 жылдың 1 наурызында қала әкімінің шешімімен «Наз» мемлекеттік би театры өз алдына жеке шаңырақ көтерді. Бұл – елорда өнері тарихында айтулы күн. Театрдың басты мақсаты – қазақтың ұлттық биін әлемге танымал ету. Осы өнер ұжымының концертін тамашалаған көрермен Ұлы дала шежіресіне, Мағжан ақын айтқандай, ұлттың толғамалы тарихына терең бойлайды.
Бүгінде би театры әлемдік мәдениеттің бай дәстүрін белсенді игеріп, ең жанды өнерін тәжірибемен байытып жүр. Би театры адамның көңіл-қошын әмбебап көркем түрде көрсетіп, қоршаған ортаны игеруге және жаңа жағдайға бейімделуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар би театры осы өнердің барлық байлығын мұрағаттап, ұлттық мәдениетті меңгерушілерге қолжетімді етеді. Бұл оның әлемдік мәдениетке енетін сапасын айқындайды.
Біз осы ізденісті «Наз» мемлекеттік би театрының шығармашылығынан анық көреміз. Ол аз уақыт ішінде бірегей репертуарын қалыптастырды. 100-ден аса ұлттық би мен 10-нан аса хореографиялық спектакльді нақышына келтіріп орындап жүрген ансамбльдің «Балбырауын», «Махамбет», «Көш керуен», «Шашу», «Желдірме», «Сарбаздар», «Жайлауда», «Самғау», «Назбике», т.б. би қойылымдары халықтың көңілінен шығып, ыстық ықыласына бөленді.
Би спектакльдерінің мәні де, сипаты да ерекше. Соның бірі – ата-бабаларымыздың ерлігін баяндайтын «Тұйғындар» тарихи би спектаклі. Ол көрерменге алғаш 2005 жылы ұсынылды. Спектакль түркі дүниесінің құндылығы – «Күлтегін» ескерткішінен бастап бүгінгі күнге дейінгі азаттық үшін күрес пен ел даналығы мен қаһармандығын бейнелейді. Қойылым атауының рәміздік мәні, мазмұндық тегеуріні көрерменді бейжай қалдырмайды. Түркінің алдыңғы шептегі сардарлары мен сарбаздары ғасырлар тереңінен бірлік пен қайсарлықты өсиет етеді.
Қойылым композиторы Байдалы Рыспанбетовтің талғампаздықпен таңдап алған шығармалары спектакльдің өн бойына серпін, тылсым рух береді. Спектакльдегі ұлт мәдениеті, этнографиясы нақты көрініп, ұлттық киімдер де шығарма идеясымен сәйкестенген. Жауынгер, абыз, бақсы, келін, орта жастағы әйелдер киімдерінің бояуы қанық. Халық әндері мен күйлері, Махамбет, Құрманғазы, Е. Брусиловский туындылары, қазіргі заман композиторлары Ә.Қазақбаев, А.Жайымов, Б.Рыспанбетов, М.Бердіғұлов шығармалары қойылымның музыкалық байлығы мен кең құлашын көрсетті.
Тұйғын – аңда қасқыр секілді үйретуге келмейтін батыл және қайсар құс, болмысы асқақ, тұлғасы биік. Сондықтан Ұлы дала жауынгерлері жауға берілмеген, ешқашан кері шегінбеген.
Бейнеге енген бишілер 50 минут ішінде түркі дүниесі мен ұлт тарихының алаулы да өр дәуірін халықтық хореография тілімен сомдайды. Таңдалған әсем әуен, жоғары кәсіби орындаушылық, сәтті костюмдер мен бояуға толы декорациялар, бірегей композиция, ашық түс көрермен санасында ұмытылмайтын әсер қалдырады.
Әрине, мұның бәрі – қоюшы-режиссерлер Еркебұлан мен Қадиша Ағымбаевтардың маңдай тері. Шығарма идеясының және либреттосының авторы Еркебұлан Ағымбаев БАҚ өкілдерінің тосын сұрағына ойлы жауап бергені де есімізде. «Бізден «Неліктен түркілер солай киінеді немесе билейді деп шештіңіздер?» деп сұрап жатады. Шығармашылық топ ұстанымы: «Тұйғындар» шығармасы тарихи шындықтың дәл көрінісі емес. Бұл – біздің көзқарасымыз, түркі халықтарының өткені туралы идеяның жаңғырығы. Пьеса – тарих оқулығы емес, шығармашылық жұмыс. Костюмге келсек, қойылымда бишілер құрбандық шалу рәсімін орындайтын абызды көрсететін сәт бар. Олар Көк Тәңірінен жеңіске жетуге көмектесуін сұрайды. Сыншылар бұл жерде жыраулар тым бай киінген деседі. Этнограф емеспін, дауласу да міндетімізге кірмейді. Бірақ осы киімді әзірлеу жолында біз жеті айға жуық музейлерде, кітапханаларда болдық, түрколог-профессор Қаржаубай Сартқожаұлымен кеңестік. Сөйтіп, жырау мен абыз ең құрметті тұлға болған деген қорытындыға келдік. Егер құдіретті ханның өзі олардың болжамдарына құрметпен қарап, қымбат сый-сияпат көрсетсе, олар неге жұпыны киінуі керек?..».
Қойылым кеңесшісі – белгілі түрколог, Еуразия ұлттық университетінің профессоры Қаржаубай Сартқожаұлы. Спектакльдің қоюшы хореографтарының (Еркебұлан Ағымбаев, Қадиша Ағымбаева, Мейрамгүл Айтмағамбетова) идея бірлігі сәтті шыққан.
«Наз»-дың көрерменге ұсынған тағы бір шығармасы – Испан халқының фламенко биінің нақышында қойылған Морис Равельдің «Болеро» би спектаклі. Бұл ең алғаш 2009 жылы сахнаға шықты.
Туынды түпнұсқасы тұңғыш балет спектаклі ретінде 1928 жылы 20 қарашада Париждегі Гранд-Операда қойылды. Морис бала күнінен зауыт, фабрика өмірі мен қызметіне қызығып өседі. Есейе келе музыкаға ынтасы ауып, «Болеро» атты шығарма жазады. Балет қойылымы ретінде сахналанған би спектаклінің желісі былай өрбиді: ХХ ғасыр басындағы Испаниядағы қарапайым зауыт жұмысшыларының қым-қуыт тірлігі. Зауыт түтініне дейін би спектаклінде көрініс табады. Жұмыстан шаршап-шалдығып келген испандықтар кешке тавернада бас қосады. Осы кезде ортаға испан қызы шығып билей жөнеледі. Көңілді сергітіп, денені шымырлататын музыка ырғағына зауыт жұмысшылары да қосылады. Міне, оқиға желісі бойынша сол замандағы адами қатынастар, мейірімділік пен жауыздық, сыйластық пен алауыздық, махаббат пен өшпенділік сезімдері би тілімен «Болеро» спектаклінде көрініс табады.
«Наз» мемлекеттік би театрында «Болеро» 2010 жылы театрдың 10 жылдығына орай Конгресс-холда сахналанды. Спектакльдің хронометражы – 15 минут. Сахнаға 30-дан аса әртіс шығады. Спектакльде басты нысанасы– жігіт пен қыз сүйіспеншілігі би тіліне түскенде дүние үйлесімдігі арта түседі. Қимыл, дыбыс, қозғалыс, ырғақ, наз, сезім біртұтастанады. Спектакльдің өн бойын ашатын – Морис Равельдің музыкасы. Қызуқанды испан халқының бейнесі музыканың үнімен сезіліп, ырғаққа қосыла билеген әртістердің қимыл ширақтығы спектакльге жан бітіреді. Қойылым соңында махаббат жолында арпалысқан екі ғашық қосылады. Бұның бәрі би тілімен, испан халқының ұлттық киімімен, Равельдің музыка сазымен үздіксіз үндеседі.
Астана мен өңірлерді би шуағына бөлеп жүрген «Наздың» жақсы мен жаманның айырмашылығын көрсететін туындысы – 2008 жылдан сахналанған «Ақ пен қара» хореографиялық композициясы. Бұл жасөспірімдерге арналған.
Қазір заманға сай балалар драматургиясы тапшы. Бұл – қойылым режиссерінің (Нұрфат Вахитов) алғашқы туындысы. Би өрімдей жас балалардың кездейсоқ қателікке ұрынбауға, жаман жолға түспеуге, ата-ана көңіліне қаяу түсірмеуге, қоғамдағы бар іс-шараны, айналасының іс-әрекетін игілікке бұруға бағытталған. Сахнадағы бір баланың тағдыры – әлем балаларының тағдыры секілді ұғынылады.
«Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген, өскелең ұрпақ санасын сазды да назды өнер – би арқылы дұрыс жолға салу – «Ақ пен қара» тұжырымдамасы.
Еркебұлан мен Қадиша Ағымбаевтардың композитор, дирижер, күйші Н.Тілендиевтің музыкалық шығармалары бойынша қойған би спектаклі – «Нұрғиса» (2010 жылы шықты).
Спектакльдің басты мұраты – біртуар өнер тұлғасы Нұрғиса Тілендиевтің өмірі мен шығармашылығын би тілімен жеткізу. Спектакль Астана қаласының бірнеше мәдени ошағында үлкен жетістікпен сахналанды. Мұны «Наз» мемлекеттік би театрының Нұрғиса Тілендиевке орнатқан ескерткіші деуге болады. Спектакль үйлескен бес бөлімнен тұрады: «Дүниеге келуі», «Балалық шақ», «Жастық шақ», «Шыңдалу», «Алып тұлға».
Жаңа буынды Нұрғиса Тілендиев шығармашылығымен таныстыру, жастар арасында халық музыкасын насихаттау, тыңдармандарды ұлттың рухын құрметтеуге, би өнерін дәріптеуге үндеу – спектакльдің танымдық тұжырымдамасы. Қойылым театр репертуарының ішіндегі ең құнды, әрі ірісі деуге толық негіз бар.
Шығыс ертегісі желісіндегі «Мың бір түннің бір түні» хореографиялық қойылымы – театрдың бітімі бөлек туындысы. Оқиға араб дүниесінің ірі шаһарының бірінде өтеді. Таң. Қаланың сәулетті ғимараты мен бай сән-салтанаты. Қала басы Тахир қарауындағы шаһардың шығыс базары. Саудагерлердің күнделікті саудаға дайындық әрекеті. Спектакль сюжеті саудагерлер бұйымының арасынан шыққан асыл тасты жүзік жайында.
Бала кезімізден таныс «Мың бір түнді» еске түсірейік. Шахрезаданың аңызға бергісіз қызықты әңгімелері оқығандарды еліктіріп әкетуіндегі тәлім – оқиға мен ғибраттың үйлескенінде. Аңыз оқиғалар шығармашылық өкілдеріне шабыт береді. Мысалы, шығарма желісімен көптеген қисса-дастан туды. «Бағдадтың қулары», «Алладиннің сиқырлы шамы», «Синдбадтың жеті сапары» т.б. көркем фильмдерге арқау болды . «Мың бір түн» сахнаға көшіп, осы аттас балет қойылды. «Наз» мемлекеттік би театры шығыс ертегісіндегі оқиғаларды би тілінде жаңартты.
Спектакльдің бас кейіпкері – етікші Маруф. Ол сиқырлы жүзікті қолға түсіреді. Маруф асыл тасты сүрткенде, Эфрит атты қолынан келмейтіні жоқ қызметші пайда болады. Соның көмегімен Маруф байлыққа белшесінен батады.
2013 жылы Маруф рөлінің бірінші орындаушысы – Тараз мемлекеттік педагогика университеті «хореография» мамандығының түлегі Дмитрий Гражданкин. Кейіпкер Эсмигүл есімді ханшайымға ғашық болып, небір шытырман жолдардан өтеді. Соңында Шахрезаданың көмегімен ғашықтар қосылады. Спектакльдегі басты әртістерге келсек, Маруфтың бейнесін – театр әртісі Асхат Мәден, Эсмигүл ханшайымды – Әмина Самарбаева, ал Шахрезаданы Гүлнар Сүттібаева сомдайды. Қоюшы режиссері – театрдың бас балетмейстері, көркемдік жетекшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері – Қадиша Ағымбаева. Би шығармасы өркениетті өнер ошақтарында табысты сахналанды.
Тарихи Шыңғысхан (Темүжін) тақырыбы өнердің бар саласында зерделенді. «Наз» театрының «Шыңғысхан» хореографиялық спектаклі аңыз-әңгімелерге сүйене отырып, ханның бала кезінен бастап, ер жетіп, ел билеген кезеңдерін қамтиды. Қолбасшылық талантының арқасында жарты әлемге билік жүргізген тұлға тағдыры хореография тілінде көркем бейнеленеді. Қойылым кәсіби мамандар орындайтын музыкамен, көркем декорациямен, сол дәуірдің ғажайып костюмдерімен көрерменді баурап алады.
Жастайынан қайғы-қасіреттің, жетімдіктің зардабын шеккен, есейгенде жары Бөртеден айырылып, абайсызда бауырын жазым қылуы болашақ ханның өміріне зор әсер етті. Сонымен қатар халықтың ауыр халі, ауызбірліктен айырылуы болашақ билеушінің намысын жанып, қайраткерлігін арттырды.
Шыңғысхан билігі өз заманында көршілес бар халыққа әсерін тигізді. Империяның жаңа астанасы Қарақорымда Азия әлеміне бұйрықтар мен өкімдер шығарылады. Әскер ісінде дала көшпелілерінің ежелгі дәстүрлері қолданылды. Ол әділдікті жақтап қара қылды қақ жарған қаған болуды армандады.
Кәсіби орындаудағы қойылымда көрермен XIII ғасырдың атмосферасына арнайы жазылған музыканың, көркем декорацияның, сол дәуірдің таңғажайып костюмдерінің арқасында енеді. Туындының идея авторы, режиссер-хореографы – театрдың көркемдік жетекшісі, бас балетмейстер Қадиша Ағымбаева, қоюшы хореографы – Төмөрхуяг Туксу (Моңғолия), сценографы – Мәдениет қайраткері Қанат Мақсұтов, композиторы – Еңбек Ері Бямбасурэнгийн Шарав (Моңғолия).
Костюмдер, реквизиттер, декорациялар Моңғолиядан келген дизайнерлер, «Batbileg Lkhagvasuren» тарихи қойылым мамандары көмегімен бірлесіп әзірленді. Спектакльді қоюда моңғолиялық кәсіби хореограф-қоюшы Төмөрхуяг Туксудың еңбегі зор. «Наз» мемлекеттік би театрының директоры Сұлтан Сраилов та еларалық ұйымдастыру шараларын сәтімен жүргізді.
«Наз»-дың балаларға арналған нанымды қойылымының бірі – «U-Sana» атты хореографиялық туынды. Ол қазіргі кездегі ең өзекті мәселе – жас буынның гаджетке тәуелділіктен денсаулығынан айырылып жатқанын, ата-ана тәрбиесінен, қоғамның мейірімінен жырақтағанын би тілімен жеткізеді. Ұлттық құндылықтан қол үзіп, ғаламтордың жетегінде кеткен жастардың жай-күйі хореография стилінде тамаша берілген. Бұл – бір отбасының тағдыры арқылы әлемдік мәселені арқау еткен шығарма.
Спектакльдің қоюшы режиссерлері – Арман Баймағамбаев,Ұлан Изенаев, Сағит Дүзбаев, либретто авторы – Сағаділдә Үсібәлі, композиторы – Байдалы Рыспанбетов, басты рөлдерді сомдағандар: Е.Құдайбергенов, Г.Исмағұлова, М.Жеңісов, Қ.Насен, А.Мәден, А.Дайрабекова.
Астана қаласы әкімдігінің «Наз» мемлекеттік би театры – халықаралық, республикалық фестивальдерде оза шауып, жүлделі орындарға ие болып жүрген шығармашыл ұжым. Шара Жиенқұлова атындағы республикалық ІІ би байқауының лауреаты атануы (2001), І халықаралық «Шабыт» жастар шығармашылығы фестивалінде Гран-при иеленуі, 2002 жылы Қазақстан жастар одағы сыйлығын алуы (2002) – елдегі беделін көрсетсе, ІІ халықаралық хореографтар байқауының лауреаты (Новосібір, 2003), Қытай халықаралық хореографтар байқауында «Алтын мүсін» жүлдесінің (Пекин, 2004) иегері, Махмуд Эсамбаев атындағы ХІХ халықаралық фестивалінің лауреаты (Грозный, 2017) атануы әлемдік абыройын айғақтайды. Мұның сыртында Еуропаның «Worldfestival Parad Brunssum», Нидерландының «Warffum», Түркияның «Алтын Қаракөз» байқауында Қазақстан биін танымалдандыруы – мәдени елшілік миссиясы. Катардағы олимпиада ойынындағы (2012), Уфаның халықаралық шарасындағы (2012), өзіміздегі Қысқы Азия ойындары (2011) мен ЭКСПО көрмесі (2017) алаңындағы «Наз»-дың би өнері әлемдік биік өнер хроникалары мен альбомдарына енді.
Біз «Наз» мемлекеттік би театрының хореографиялық театрландырылған қойылымдарын зерттеп-зерделей келе, ұжымның сахна шеберлігінің елеулі сипаты – қызықты пластикалық формаларды (би және ойын мәдениеті), ерекше реквизиттерді (қамшы, белбеу, ұршық, домбыра, таяқ, асатаяқ, арқанжіп, кесте, пиала, білезік, торсық) пайдалануы дер едік. Бұл театрдың қазақ ұлттық фольклорын әлемге таныту миссиясын толықтыра түседі.
Би – халық өнерінің ажырамас бөлігі. Салт пен дәстүр, ойын мен қимыл, күй мен көңіл, болмыс пен парасат, алғырлық пен ептілік бидің ішкі және сыртқы қуаты арқылы адамды жақсылыққа бастайды. Ұлт биі өз дамуының ұзақ жолында этностың жан дүниесіне ғана тән, ерекше үйлесімділік тілімен берілетін қоғамдық өмipгe үзбей ілесіп, рухани әлемді бейнеледі.
Халқымыз «саусақпен санарлық» деп бекер айтпайды. Әлемдік би айдынында «ұлт мәдениетін танытамын!» деп ақ желкен көтерген бірден-бір өнер ордасы – «Наз» мемлекеттік би театрына ұзақ та нәтижелі жол тілейміз. Алар асуы биік болғай.
Хадия Караматуллаева,
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті мәдениет және өнер кафедрасының аға оқытушысы, педагогика ғылымдарының магистрі
