Жаһандағы гендерлік алшақтық

Көп елде гендерлік алшақтықты жою бойынша прогресс тоқтап қал­ды. 2022 және 2023 жылғы есепте қам­тылған 145 елдің тек 30-ында ғана ген­дерлік ассиметрия кем дегенде 1%-ға қысқарған. 57 ел гендерлік тең­сіздікті 1%-дан аз қысқартып, сәл ғана прогресс жасады. Гендерлік па­ритет 2023 жылы 35 елде 1%-дан артық төмендеді (2022 жылы 12 елде қысқарған еді).

2023 жылы жаһандық гендер­лік алшақтықты еңсеру 68,4%-ды құра­ды, бұл өткен жылдың көрсеткіші­нен 0,3%-ға ғана жоғары. Жалпы, жа­һандық гендерлік теңдік көрсеткіші пандемияға дейінгі деңгейге қайта қалпына келгенімен, оның нығаю қарқыны едәуір деңгейде бәсеңдеді.

Қазақстанды қарастыратын бол­сақ, еліміз рейтингте 2022 жылғы 65-орыннан 2023 жылы 62-орынға көтерілді. Еліміз білім деңгейі – 27, денсаулық және өмір сүру – 47, экономикалық белсенділік пен мүмкіндіктерге қолжетімділік бо­йын­ша 28-орынды иеленіп, әйелдер­дің саяси құқықтарын кеңейту бойын­ша рейтингте 100-орынды алып әлем бойынша төмен деңгейде. Расын­да да, еліміз министр лауазымындағы әйелдердің саны бойынша 120-орында.

Дүниежүзілік экономикалық фо­рум зерттеушілері мемлекеттердің гендерлік әділеттілігін бағалау үрдісін төрт өлшем бойынша жүргізеді:

• білім деңгейі
• денсаулық және өмір сүру көрсет­кіші
• экономикалық белсенділік пен мүмкіндіктерге қолжетімділік
• саяси құқықтарды кеңейту.

2023 жылы ешбір ел әлі толық гендерлік тепе-теңдікке қол жеткізе алмаса да, 9 жетекші мемлекет (Ис­лан­дия, Норвегия, Финляндия, Жаңа Зеландия, Швеция, Германия, Ника­рагуа, Намибия және Литва) айыр­машылықты кем дегенде 80%-ға қысқартты. Гендерлік теңдіктің 90%-дан астамын 14 жыл бойына еңсе­ріп келе жатқан жалғыз мемлекет – Исландия (91,2%).

 (Жаһандық гендерлік алшақтық есебі­нің 2021-2023 жылдардағы рейтингін салыстыру)

Биылғы есептің ерек­ше­лігі – ай­мақ­тар арасында гендер­лік тең­дік бойынша өткен жылы рей­тинг ба­сында болған Солтүстік Амери­каның гендерлік алшақтығы 1,9%-ға төмендеп (2022 – 76,9%, 2023 – 75%), биыл Еуропа 76,3%-бен бұл көрсеткіш бойынша 1-орын­ға көтерілді. Сарапшылар осы бет­алыспен Еуропа 67 жыл ішін­де то­лық гендерлік теңдікке қол жет­кізеді деп болжап отыр. Ал бұл ме­жеге жету үшін АҚШ-қа 95 жыл қажет. Ал 3-орында Латын Амери­касы мен Кариб теңізі елдері тұр.

Еуразия және Орталық Азия ай­мағында гендерлік алшақтықты қысқартудағы жалпы прогресс сол қалпында қалып, 69% деңгейінде. Осы қарқынмен теңсіздікті жою үшін аймаққа 167 жыл қажет болады. Молдова, Беларусь және Армения аймақ бойынша рейтинг басын­да болса, Әзербайжан, Тәжікстан соңында.

Ғаламдық еңбек нарығындағы ген­дерлік теңдік – қазіргі таңда алаң­даушылық туғызатын ең үл­кен проблема. Бұл бағыттағы көр­сеткіштер соңғы жылдары тұрақ­ты түрде төмендеп, теңсіздік пен ал­шақ­тық ұлғаюда. Мәселен, болашақ­та сұранысқа ие болатын мамандық­тар саласындағы әйелдердің үлесі ­де көңіл көншітпейді. Бүгінде STEM, яғни ғылым, технология, инженерия, математика бағытында еңбек етуші әйелдердің көрсеткіші – 29,2%, ал жасанды интеллект саласында – 30%-ды құрайды.

Көшбасшылық қызметтегі әйел­дердің көрсеткіші әлі де төмен дең­гейде. 2022 жылғы дерекке сәй­кес, дүниежүзі халқының 27,9%-ы немесе 2,12 млрд адам мемлекетті әйел адам басқаратын елдерде тұ­рады. Осы индикатор бойынша бай­қалатын жағымды трендтердің бірі – парламенттегі әйелдер үлесінің артуы. Әлемнің 18 елінде, оның ішінде Боливияда, Үндістанда, Фран­цияда жергілікті басқару жүйесіндегі әйелдердің үлесі 40%-дан асты.

Алайда LinkedIn компаниясы­ның 163 елді қамтыған зерт­теуі­не сәйкес барлық өндіріс сала­ла­рын­дағы әйелдердің еңбек етуі мен бас­шылық көрсеткіші үздіксіз тө­мен­деуде. Зерттеу көрсеткендей 2023 жы­лы жалпы жұмыс күшінің жар­ты­сына жуығын әйелдер құра­ға­ны­мен, басшылық деңгейдегі әйел қыз­меткерлердің үлесі қызмет­кер­лердің үштен бірін ғана құрайды.

Жалпы, мемлекеттің тұрақты және сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін әйелдерді саяси шешімдерді қабылдауға кеңінен тарту аса ма­ңызды. Бірнеше зерттеулер көр­сет­кендей, әйелдер саясатқа және елді басқаруға неғұрлым белсенді қа­тысқан сайын, соғұрлым ел бей­біт­шілікті нығайтуға бағытталған ше­шімдер қабылдап, тұрақты эко­номикалық даму бағытын ұстанады. Оның бір айғағы – Исландия және Скандинавия елдері. Исландия жыл сайынғы Жаһандағы бейбітшілік индексі және Жаһандық гендерлік алшақтық есебі бойынша 15 жыл бойына 1-орынды алып келеді. Сөзсіз елдің гендерлік теңдігі мен тұрақты дамуы арасында қатаң корреляция бар. Сондықтан қоғамның барлық саласында гендерлік теңдікке ұмты­лу жай ғана философиялық немесе этикалық мәселе ғана емес, ол ең алдымен мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік даму саясатының кезек күттірмейтін және ажырамас бөлігі болуы тиіс.

Қорытындылай келе, «Жаһандық ген­дерлік алшақтық» есебі әйел мен ерлер арасындағы гендерлік тең­дікке қатысты мәселелер мен жа­hандық деңгейдегі статистикалық мәлі­меттерді жариялайтын маңызды зерт­теу. Аталған есеп ғалымдар мен салаға қызығушы мамандар, жалпы оқырман қауымға арналып, ғылыми талдамалық зерттеулерде қажетті көмекші құрал бола алады.

Айнұр АБАЙҚЫЗЫ,

Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы,

саяси ғылымдар кандидаты