Мемлекетшілдік пен ұлттық бірегейлік

Тарихи жадты жаңғыртып, жаңа буын­ның санасын серпілтуге орасан зор ықпал ететін әлеуметтік-гума­ни­тар­лық идеялар, түйінді пайымдаулар, әдіснамалық ұстанымдар, тың тұ­жы­рымдамалар күн тәртібіне шықты. Әді­летті Қазақстан ұлттық сананы жаң­ғыр­ту шараларын замана талабына сай бейімдеуді мемлекеттік маңызды мін­деттер қатарына жатқызды. Бұл туралы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлытау мен Түркістанда өткен Ұлттық құ­рыл­тайларда жүйелі түсіндіріп айтты.

Қазір қоғамды мемлекетшілдік бағыт­та жаңғыртуда пәнаралық байланыс­тың, атап айтқанда әлеуметтік-гума­ни­тарлық ғылымдар түйісіндегі зерт­теу­лердің маңызы ерекше. Тарих пен әдебиеттанудың сабақтастығы аясында деректер мен әдеби мұралардың көпқырлы мазмұнын, олардың күрделі кезең шындығын ашатын астарын, стратегиялық мазмұндағы идеологиялық ұғымдарды халыққа жеткізу мен насихаттау – бүгінгі ғылымның басты талабы.

Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін тарихымыздың «ақтаңдақ беттерін» қайтадан қарау мүмкіндігі туды. ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бері гума­ни­тар­лық ғылымның жаңа талабымен елтану, тұлғатану, мұратану аясында саяси элита қызметін, ұлттық өркендеу істерін зерттейтін бастамашыл ғалымдар тобы қалыптаса бастады.

Гуманитарлық ғылым өкілдері, соның ішінде тарихшылар мен әдебиет­тану­шы­лар (әдебиет тарихы) осы мәсе­ле­лерді зерттеп, талай құнды дерек­тер­ді, мә­тіндерді ғылыми айна­лым­ға енгізіп, тың тұжырымдамалар ұсынды. Осы ізденіс ғылыми мектептің іргесін қалау­ға негіз болды. Сондай бастамашыл ғалымдар қатарында отандық алаштану мектебінің көрнекті өкілі, ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Мәмбет Қойгелдиев, әйгілі әдебиеттанушы-ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Тұрсын Жұртбай, Тарихшылар ұлттық конгресінің төрағасы, ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Ерлан Сыдықов, ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Дихан Қамзабекұлы, тарих пен әдебиетті зерттеу бағдарында елеулі жұмыстар тындырды. Аталған ғалымдардың ұзақ жылғы ғылыми зерттеуінің нәтижесі бір-бірімен тарихи сабақтастықта өрбіген және ғылым кеңістігінде өзара байланысты. Ол – «Ұлттық санадағы мемлекетшілдік пен бірегейлік: тарихи және әдеби зерттеулер» циклі. Атап айтсақ, академик Мәмбет Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы. 1-кітап» (Зерттеу. Толықтырылған екінші басылымы. Алматы: «Мектеп» баспасы, 2021. – 480 б.), «Алаш қозғалысы. 2-кітап» (Зерттеу. Алматы: «Мектеп», 2017. – 656 б.), «Қорғансыздың күнін кешкендер» (Монография. Алматы. «Арыс», 2019. – 304 б.), «Қиянат анатомиясы» (Зерттеу. Алматы: «Арыс», 2020. – 360 б.), профессор Тұрсын Жұртбайдың «Бесігіңді аяла!..» (Зерттеу. Астана: «Фолиант», 2023. – 505 б.), «Уақытсыздық. Жетісудағы көтеріліс трагедиясы» (Зерттеу. Астана: Ұлттық академиялық кітапхана, 2019. – 286 б.), «Дәрілқарап [Абайдың сыртқы әлемі: әдеби-салыстырмалы талдау]» (Нұр-Сұлтан: «БиКа», 2021. – 315 б.), академик Ерлан Сыдықовтың «Российско-казахстанские отношения на этапе становления тоталитарной суперэтнической державы» (Монография. Семей, 2010. – 298 с.), «Жамбыл» (Исследование. Москва: «Художественная литература», 2015. – 368 с.), «Құнанбай әулетінің тарихы» (Зерттеу. Нұр-Сұлтан: «Алаш­орда» қоғамдық қоры, 2021. – 400 б.), «Ахмет Байтурсынов – учитель нации» (Исследование. Москва: «Худо­жест­венная литература», 2022. – 192 с.), академик Дихан Қамзабекұлының «Алаштың рухани тұғыры» (Зерттеу. Астана: «Ел-шежіре», 2008. – 360 б.), «Алаш арқауы» (Зерттеу. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2017. – 408 б.), «Түркі алқасы» (Зерттеу. Нұр-Сұлтан: «Алашорда» қоғамдық қоры, 2021. – 392 б.) еңбектері.

Бәрі де – мәдени-рухани, ғылыми-зияткер қауым жиі пайдаланатын кітаптар. Аталған авторлар монографиялары мен зерттеулерінің басты арқауы – төл тарихымыздан бастау алатын мемлекетшілдік құндылықтарды ұлттық санада қайта жаңғырту, оны қазіргі елдің рухани даму үдерісіне үйлестіру. Сонымен бірге ХІХ-ХХ ғасырдағы тұлғалардың, мемлекетшіл қозғалыстардың бүгінгі ұлттық бірегейлікті сақтауға әсер-ықпалын байыптау. Бұл құндылықтың екі қыры бар. Бірінші – ұлттық сана-сезімнің тереңдігі мен ауқымын кеңейту. Екінші – ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, замана ағысына қарай елге пайдасы тиер сипаттарын дамыту.

Алаштанушы-академик Мәмбет Қойгелдиевті ғылыми орта өте жақсы біледі. Оның екі кітаптан тұратын монографиясы – ұлт-азаттық Алаш қозғалысын кешенді зерттеген іргелі ғылыми еңбек. Алаш қозғалысы – советтік идеология қарастыруға тыйым салып, жетпіс жыл бойы қозғаусыз күйде қалған тақырып. Мәмбет Құлжабайұлы – кезінде (1991 жыл, қараша) Жоғарғы кеңес жанынан құрылған «Советтік реформалық өзерістер мен саяси репрессияға баға беру комиссиясының» мүшесі ретінде Қазақстан, Ресей архив қорларындағы «аса құпия» деген белгі соғылған құжат­тық материалдарын қарастырған ғалым.

«Алаш қозғалысы» еңбегінде тари­хилық зерттеу әдісіне сүйеніп, ал­ғашқы ұлт зиялыларының қалыптасу кезеңін, дербес саяси-әлеуметтік күш ретіндегі қызметін, отарлаушы жүйе алдында ұлт мүддесін қорғап, мемле­кет­тілікті жаңғырту ісіне дейін көте­ріл­генін алғаш рет егжей-тегжейлі зерделеді. Монографияның өзекті ұстанымы: алғашқы зиялылар буынының қалыптасуын қазақ өмірімен тұтас бірлікте қарау қажет.

Академик М.Қойгелдиевтің ұсынған еңбектерінде XX ғасыр басындағы отарлық езгідегі Қазақстанның азаттығы үшін тарих сахнасына көтерілген ұлттық идеология мен зиялылық әлеуеті қазақ жерін отарлаушы күштердің меншігіне біржола өтіп кетуден, қоғам мен жас ұрпақты ұлттық негізден қол үзуден сақтап қалды. Ғалым ұлттың XVIII-XX ғасырларда жүріп өткен жолына талдау жасап, еркін даму жолына түсе алмау себебін қарастырады. Алаштың ұлт өмірі ішкі сұраныстарын қана­ғат­тандыра алатын өзгерістер жа­сау­ға даяр реформаторлық әлеуетін дәлелдейді.

М.Қойгелдиев ұлтшылдық ұста­ным жалпы қазақ қоғамдық ойына тән ағым болғанына тоқталып, ол А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, М.Жұ­мабаев, Ж.Аймауытұлы, М.Әуезов шығармашылығында концептуалды сипат алғанын саралайды. Алаш буыны ұстанған ұлтшылдық ұстанымның күрделілігін де, өміршеңдігін де көрсет­кен «Алқа» және ҚазАПП, Әуезов пен Мүсірепов, Әуезов пен Мұқанов ұстанымдары байыпталады. Автор үшін «Қиянат анатомиясы» – ұлттық дамуды тоқыратқан «эмиссарлар институты», «вайнштейн синдромы». Ол нақты тарихи фактілерге сүйеніп, бұл басқару инс­титуты мен теориясымақ ұстанымның Қазақ елінің өміріне қаншалықты зардапты болғанын көрсетеді.

Циклді жұмыста осының бәрі бү­гінгі мемлекетшілдік пен ұлттық біре­гейлік ізденістерге сабақ болатыны ба­йыпталған. Әуезовтану, абайтану, құнанбайтану саласында жемісті еңбек етіп жүрген Тұрсын Жұртбайдың «Бесі­гің­ді аяла!» атты монография-эссесі ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармашылық психологиясын зерделеуге арналған. «Уақытсыздық. Жетісудағы көтеріліс трагедиясы» зерт­теуінде М.Әуезовтің «Қилы заман» шығармасы аясында көркем мәтін архив материалдарымен, эпистолярлық және өмірбаяндық мәліметтермен салыстырыла талданған. 1916 жылғы дүрбелең бұрынғы мемлекеттілік туралы идеяны халық жадында жаңғыртқан жарқын кезең болғанын дәлелдейді.

Автордың «Дәрілқарап (Абайдың сыртқы әлемі: әдеби-салыстырмалы талдау)» атты зерттеуі де – тарих және тұлға туралы азат ойдың көрінісі. Мұнда ғалым ақынның «дар-ул харб» сөзіне салған мағынасын қара сөзінде жазылған тарихи кезең тұрғысынан жан-жақты саралайды. Патшалық Ресейдің қазақ жерін толық жаулап отарлауы «дар-ул харб» сөзінің мағынасына сыйдырылған. Осы тарихи кезеңде қазақ этносының жеке ұлт, жеке бірегейлік ретінде өмір сүруінің өзі өзекті мәселеге айналған-ды. Автор тұжырымынша, Абай қазақ халқын мұсылман дәстүрін сақтау мен нығайту арқылы, әлемдік өркениетпен белсенді ықпалдасу арқылы тәуелді және құқықсыз жағдайдан шығаруға болатынын тұспалдаған.

Академик Ерлан Сыдықов Семейдің Алаш кезеңін, Абайдың тұлғалық айналасын зерттеп, Шәкәрім туралы дара энциклопедияға бас редактор болғанын, Мәскеудің «ЖЗЛ» сериясымен Шәкәрім, Құнанбай туралы кітаптар шығарғанын ғылым әлемі едәуір біледі. «Российско-казахстанские отношения на этапе становления тоталитарной суперэтнической державы» атты монографиясы ХХ ғасырдың ІІ ширегіндегі қазақ-орыс қарым-қатынасы тұрғысынан қазақ тарихындағы ең қайғылы кезең қарастырылады. Тоталитарлық кеңестік жүйені нығаюы мен дамуына тән үр­дістер жаңаша зерделенген. Біртұтас империялық держава шеңберінде этнос­тарды біріздендіру экспериментінің себеп-салдары байыпталған. Алашты жойған большевиктік билік жүйесі тұ­сын­дағы экстремалды жағдайда эт­нос­тық санаттағы өмір сүру мен сақ­талып қалудың әрекеті – мұсылман ұлт­тық коммунизм құбылысы болғаны зерт­телінген. Бірақ коммунистік көз­қарасына қарамастан, ұлт қайрат­кер­лері тап жауы деп жарияланып, Алаш зиялыларымен қабат жойылды. Е.Сыдықов осы трагедияның астарына үңіледі.

Осы автордың «Жамбыл» атты ғылыми-танымдық еңбегі – мұрағаттық деректер негізінде жазылған құнды туынды. Еңбекте Жамбылдың жеке тағдырын, кеңестік дәуір мен шығармашылық ізденіс, дағдарыс сабақтастығын ашатын мәліметтер де бар. Халықтың да, биліктің де аузынан түспеген Жамбыл Жабаев өмірі құнды тарихи деректер, түрлі сипаттағы тарихи материалдар негізінде қарастырылған. Еңбекте ақын трагедия­сы да айтылады, оның айналасындағы тұлғалар мен қайшылықты оқиғалар да сөз болады.

Ерлан Сыдықовтың «Құнанбай әуле­тінің тарихы» атты кітабы қазақ хал­қы­ның тарихында терең із қалдыр­ған елеулі тұлғаның өмірін зерттеу­ге арналған. Құнанбай мен оның ұрпақтарының өмірі мен қызметі, ең қиын кезеңдегі тағдыр талқысы көрсетілген. Тарихи-өмірбаяндық зерттеуде ғалым жеке тұлғаның проекциясы арқылы уақытты және тарихи оқиғалар тізбегін аңғартып отырады. Құнанбайдың талабы, қайрат­кер­лігі, тегеуріні, дипломатиясы, ізгілігі Құдайға деген терең сенімінен және халқына қызмет етуге деген парызынан туындағаны айқындалады. Құнанбай – үлкен әулеттің иесі, Абайдың әкесі, Шәкәрімнің атасы, ендеше олардың қалыптасуына үлкен әсер берген тәлімгер. Ол өз ұрпағына ағартушылық сипаттағы исламды ғана сіңірмеді, сонымен бірге ұлы Халиолладан бастап еуропалық білім де берді. Осылайша, дәстүрлі тәрбие мен білімде қалыптасқан канондар жүйесін өзгерткені зерттеуде жан-жақты дәлелденеді.

Тарихшы Е.Сыдықовтың «Ахмет Байтурсынов – учитель нации» атты кітабы ұлт ұстазының жаңаша сипаттағы ғұмырнамасы мен оның патшалық Ресей, Алаш қозғалысы, Алашорда үкіметі, кеңес өкіметі тұсындағы өмірі мен қызметінің кейбір тұстарын жаңа қырынан ашуға құрылған. Зерттеуде Ахмет Байтұрсынұлының өмірі мен тағдыры ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас ширегіндегі ұлт зиялыларының азаттық күресі аясында қарастырылады.

Ортақ ғылыми цикльдегі академик Дихан Қамзабекұлының еңбектері – «Алаштың рухани тұғыры», «Алаш арқауы», «Түркі алқасы» алаш­та­ну­шы­­ларға танымал кітаптар. Автор ХХ ға­сырдың басындағы әдеби-тари­хи үдерістің негiзгi бағыты сол кезең шын­дығы мен сұранымынан туындағанын дәлелдейді. Бұл шақта отарланған елдi серпiлтуге жұмылған ұлттық қоғамдық-саяси қозғалыс пен әдеби-рухани әлеуеттi күштiң бiр­тұтасқаны байқалғанын байыптайды. Алаш­тың рухани тұғырын тарихи-әдеби үдерістегі Ағартушылық кезең айқын­да­ғанын зерделеп, оның ауқымын «ХIХ ғасырдың 60-жылдарынан ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейiн жетпiс жылға жуық созылады» деп есептейді. Мұны бiр-бiрiмен байланыстағы үш кезеңін дәлелдеп, әдеби мәтіндерден мысал келтіреді.

«Алаш арқауы» кітабында алаштану­дың тарихи-танымдық бағытын (тың мәлі­меттерді, дерек көздерін табу, жүйе­леу және кешенді зерделеу; ХХ ғасыр басын­дағы ұлт оянуын әлемдік саяси үдерістер аясында қарау), тілдік-әдеби зерттеулер бағытын (көркемөнері мен тіл-әдебиет зерттеулерін ғылым зәруліктері тұрғысынан зерделеу; түркі дүниесі рухани дамуындағы ұлт тілі, ұлт әдебиеті ерекшелігін қарастыру), дүниетаным, діни ұстаным, мәдениеттану бағытын (философия, психология, дінтану мәсе­лелерін жәдитшілдік, түрікшілдік, ортақ тарихи-мәдени кеңістік аясында зерттеу) байыптайды.

«Түркі алқасы» зерттеуінде автор ХХ ғасыр басындағы қазақ тұлғаларының мұрасына сілтеме жасай отырып, олардың Ресей империясы аясында түркілік серпіліске үлес қосқанын, дүмді қайраткерлер тұжырымын кең насихаттағанын дәлелдейді. Еңбекте жәдитшiлердiң бастауы ретiнде әл-Маржани, И.Гаспринскийдің қоғамдық-саяси қызметі, тұжырымдамалары, мұрасы талданады. Д.Қамзабекұлы Исмаилдың «Орыс мұсылмандығы», «Орыс - Шығыс келісімі» еңбектерін тұңғыш рет қазақ тіліне аударып, мұсылмандық Шығыс пен Түркі дүниесінің қорғаныс үшiн соққан имандылық қамалына жалғасқан Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ қайраткерлері қамалының мән-мазмұнын саралайды.

Тұтастай алғанда, аталған төрт ға­лымның бір бағыттағы өзекті зерттеулер топтамасы әділетті Қазақстанның мем­ле­кет­шілдік пен ұлттық бірегейлік бастауларын терең байыптауды көзде­ген қазіргі мәдениет, білім-ғылым бағы­тын­дағы жобаларына мол септігін тигізері сөзсіз.

Жоғарыдағы дәлелдерді алға тарта отырып, «Ұлттық санадағы мемлекет­шіл­дік пен бірегейлік: тарихи және әдеби зерттеулер» атты ғылыми жұмыс­та­рының циклі үшін елімізге белгілі ға­лымдар Мәмбет Қойгелдиев, Тұрсын Жұртбай, Ерлан Сыдықов, Дихан Қамзабекұлы Қазақстан Респуб­ли­ка­сының А.Байтұрсынұлы атындағы гума­ни­тарлық ғылымдар саласындағы мем­ле­кеттік сыйлығын алуға лайықты деп санаймыз.

Алтынбек Нухұлы,

ҰҒА корреспондент-мүшесі