«Social Institutions and Gender Index» немесе қысқаша SIGI деп танылған бұл құжат гендерлік дискриминация бойынша әлем мемлекеттерін 5 санатқа («өте төмен» деңгейінен «өте жоғары дискриминация» көрсеткішіне дейін) топтастырады. Биыл Қазақстан 20,9 ұпаймен гендерлік дискриминация деңгейі төмен 30 елдің қатарына кірген.
Зерттеушілер гендерлік теңсіздікті 4 өлшем бойынша бағалайды:
1.Отбасындағы дискриминация. Еркек пен әйел отбасына қатысты шешімдерді теңдей қабылдай ала ма? Олар мұрагер болуға және некені бұзуға тең құқылы ма? Әйел мен ер азаматтардың заңды некеге тұру жасы бірдей ме? Ғалымдар осы және өзге де сұрақтарға жауап алу арқылы отбасы динамикасын сыни ой-елегінен өткізеді.
2.Күш көрсетпеу. Сарапшылар әйелдердің зорлық-зомбылықтың барлық түрлерінен, яғни сексуалдық зорлық пен харассменттен қорғалған ба, жоқ па екенін анықтауға тырысады. Кей елдерде әйелдің денсаулығына, атап айтқанда, репродуктивті саулығына күштеп зақым келтіру дәстүрге айналған. Осылайша, ЭЫДҰ базалық адам құқықтарының қорғалуына аса мән береді.
3.Өндірістік және қаржылық ресурстарға шектеулі қолжетімділік. Әлемде әйелдер мен ерлердің жылжымалы және жылжымалы емес мүлікке тең дәрежеде иелік ете алмайтын мемлекеттер бар. Зерттеушілер келесі сұрақтарға жауап іздейді: әйелдердің дербес банк шотын ашуға және несие алуға мүмкіндігі бар ма? Жұмыс орнындағы құқықтар мен мүмкіндіктері (мысалы, ана мен әкенің декретке шығу теңдігі, мамандық және жұмыс орнын таңдау еркіндігі) бірдей ме?
4.Азаматтық бостандықтың шектелуі. Кейбір елдерде әйелдер мен ерлердің азаматтық немесе ұлттық құқықтары тең еместігі бізді таңғалдырмауы керек. Мәселен, кей аймақтарда әйелдер шетел асу былай тұрсын, мемлекет ішінде еркін саяхаттай алмайды. Оған қоса, ғалымдар әйелдердің дауыс беру, сотқа жүгіну және саяси лауазымға тағайындалу құқығына назар аударып, рейтинг жасайды.
2019-2023 жылдар аралығында 85 мемлекет төмен және өте төмен деңгейдегі гендерлік теңсіздік нәтижелерін көрсеткен. Дамушы елдер мен дамыған елдердің арасындағы алшақтықтың азайғаны қуантарлық жайт. Соған қарамастан дүниежүзі бойынша әйелдердің 40%-ы әлеуметтік дискриминация деңгейі жоғары немесе өте жоғары елдерде өмір сүретіні өкінішті. Ғалымдардың айтуынша, заңнамаға қарағанда қоғамның дискриминациялаушы ұстанымдарын өзгерту әлдеқайда көп уақыт алады.
2019 жылы Қазақстан 22 ұпай жинаған болатын, биылғы көрсеткіш 20,9 екенін ескерсек, төрт жыл ішінде еліміз гендерлік әділетсіздікті еңсеруде сәл ғана ілгерілеушілік бар. Қазақстанның прогресі тұралап қалды деуге негіз бар. Әйткенмен еліміз Азия аймағы бойынша 6-орында, ал Орталық Азияда көш бастап келеді.
Әлем бойынша әйелдердің экономикалық және саяси көшбасшылығы, оларға қарсы жасалатын зорлық-зомбылық туралы көзқарас өзгеруде. Сауалнамалардың нәтижесінде, кейінгі төрт жылдың ішінде мұндай дискриминациялық көзқарас 4 көрсеткішке түсіп, 6%-ға азайған. Бірақ қазір гендерлік паритетке жетуге ең көп кедергі келтіретін отбасы шеңберіндегі теңсіздік. Ақысыз бала күтімі, үй іші жұмыстарының тең бөлінбеуі, мұрагерлік құқығының шектелуі, ерте және күштеп некеге тұрғызу – мұның бәрі жаһандық деңгейдегі әйел адамның тағдырына кері әсер ететін факторлар.
Гендерлік теңсіздіктің тікелей және жанама түрде экономикалық зардаптарға да әкеліп соғатыны дәлелденген. Мысалы, Гендерлік теңдік жөніндегі Еуропа институты есебіне сәйкес Еуропа одағы жыл сайынғы шығыны 366 миллиард евроны құрайды.
Дүниежүзіндегі 12 мемлекет қана әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықтың барлық түрінен қорғайтын заңды қабылданғаны алаңдатпай қоймайды. Тек 14 мемлекетте тұрмыстық зорлық-зомбылық қылмыс деп есептеледі. Келешекте психологиялық қысымға, экономикалық зорлыққа және харассментке қарсы нақты шаралар қабылдануы қажет.
Гендерлік проблемаларды шешу жауапкершілігі ең алдымен, саясаткерлерге жүктелуге тиіс десек, әйелдердің саясатқа белсенді қатысуына шектеу қойылмауы керек. 2023 жылғы SIGI есебіне сәйкес 179 елдің парламентіндегі әйелдер үлесі 24,1-ден 26,6 пайызға артып, небәрі 2,5 пайыз өсім бар. Бұл қарқынмен әлем халқы парламенттегі гендерлік теңдікке тек 2062 жылы ғана қол жеткізеді.
Гендерлік теңсіздікті жоюды жылдамдату үшін барлық тараптар, яғни саяси шешім қабылдаушылар, халықаралық ұйымдар, жеке сектор, ғалымдар қауымы және азаматтық қоғам өкілдері атсалысуы шарт.
Айдана АМАЛБЕКОВА,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы
