«Қазақстанда жасалған» жобасы неге отандық өндірушілерді қорғай алмады?

Заңнамаға түзету енгізілуі керек

Демек Парламент мәселемен айна­лы­­сып жатыр, ал Үкімет «неге нақты қимыл­дамай отыр?» деген сұрақ туады. Әу баста «Қазақстанда жасалған» ұлт­тық жобасы ел тауарларын ішкі нарықта қорғау мен ілгерілету үшін ойластырылғанын еске сала берудің өзі артық. Аталған жобаның жұмысқа кіріскеніне бір жылдай уақыт өтсе де, құзырлы министрліктер әлі де өзекті мәселеден бейхабар ма деген ой тумақ. Өйткені қиын жағдайды тарқату жол­дарын отандық аграршылар мен тамақ өн­діру­шілердің өздері іздеуге мәжбүр.

Жоғарыда атап өткендей, елордада Қазақ­станның ірі салалық одақтары мен тамақ өнімдерін өндірушілер қауым­дастық­тарының басшылары Мәжі­лістің Аграрлық мәселелер жөнін­­дегі комитетінің төрағасы Серік Егіз­баев және комитет мүшесі, «Amanat» партия­сының аграрлық-өнеркәсіптік кешені жөніндегі кеңесінің басшысы Нұржан Әшімбетовпен кездескенін ел біліп отыр.

Салалық одақтар мен қауымдастықтар­дың басшылары жанайқайы құзырлы мекемелердің құлағына жететініне се­ніп отыр. Өйткені ел аумағында отан­дық өндірушілер үшін қолайсыз ахуал қалыптасып қалғаны бесенеден белгілі. Ал ірі сауда желілерінде им­порттық тауар­ларға жол ашық. Өз кезе­гінде Пар­ламент өкілдері де қазір бөлшек саудада қалыптасқан жағдай қолайсыз екенін және заңнамалық шаралармен түзетілуге тиіс екенін айтудай айтып отыр.

Осы арада Астанада өткен кездесуден соң араға бір апта салып Павлодарда «Amanat» партиясының республикалық агроөнеркәсіптік кешен кеңесі мен ҚР азық-түлік секторының салалық одақтар альянсы бірлескен көшпелі отырысы болғанын да айта кеткен жөн. Өйткені осы басқосу барысында да ішкі нарықты қорғау үшін нақты заңнамалық шешу жолдары айтылған. Қатысушылар отандық супермаркеттерде импорттық төмен сорт­ты (Павлодар облысындағы сау­да сөре­леріндегі импорттық азық-түлік­тің үлесі 70%-ға дейін жетеді) өнімдердің толып жатқаны, ал сапалы отандық өнімдерге орын жетіспейтіні аталған. Еліміздің талай тұрғыны арзан, төмен сортты өнімдерді тұтынудың салдарынан денсаулығына зиян келтіріп отырғаны да рас. Көтерілген мәселелерге орай Парламент Мәжілісінің Аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің төр­ағасы Серік Егізбаев Парламентте «Азық-түлік қауіпсіздігі туралы» жаңа заңды әзірлеу үшін арнайы жұмыс тобы құрылатынын, оған депутаттармен қатар салалық өндірістік қауымдастықтардың өкілдері кіретінін мәлімдеген.

«Отандық азық-түлік өндірісін ұлғай­ту және оны жергілікті сауда арқылы кедергі­сіз өткізуге жағдай жасайтын кез келді. Бұл үшін бірқатар қолданыстағы заңдар мен заңнамалық актілерді пы­сық­тау қажет. Біз осы мәселелерді АӨК жөніндегі республикалық кеңес дең­гейінде реттеу жұмыстарымен айналы­сып жатырмыз. Біз қажетті сарап­тамалық-құқықтық бағалаудан кейін заңнамаға тиісті түзетулер енгізуге ниеттіміз», деді Н.Әшімбетов.

Онлайн тыңдау мәселені шешудің жолы емес

Ал ішкі нарықты қорғау мен реттеуге жауапты мемлекеттік қызметкерлер не дейді? Өкінішке қарай, олар «Ашық НҚА» порталы арқылы кеңінен жар­на­ма­ланған «Қазақстанда жасалған» мемле­кеттік бағдар­ламасын қайта-қайта мыжи бер­ген­нен әрі аса алмай отыр. Сонымен қатар бір жылға жуық жұмыс барысын­да шенеуніктер қалалар мен аудан орта­­лықтарында пайдасы жоқ «ашық жәрмеңкелерді» өткізген. Бағдарлама авторларының алдында қойылған міндет­терінің ешқайсысы отандық өндірушіні қолдау және жергілікті өндірісті ынталандыру мәселесіне шешім бола алмады.

«Мәселен, өндірушілер бағдарламаға импорттық азық-түлікке қатысты мем­ле­кеттік бақылауды күшейту шартын ен­гізуді ұсынады. Егер сөрелерді о­тандық ГОСТ пен заңдарға сәйкес кел­мейтін импорттық контрафактіден және өнімдерден тазартатын болсақ, отандық тауар­лар үшін нарықты қосымша 30%-ға дейін босатып беруге мүмкіндік бар», дей­ді «Қазақстанның құс өсірушілер одағы» заңды және жеке тұлғалар бірлес­тігінің президенті Руслан Шарипов.

Парламенттегілер мәселені заңна­малық деңгейде шешуге кірісіп кеткен көрінеді, алайда мемлекеттегі аталған бағыт бойынша жауапты тұлғалар өндіру­шілердің көтерген мәселелерін шешуге ниетті емес.

Қарапайым мысал келтіріп өтсек, пан­де­миядан кейін мемлекеттік бағдар­ламалар мен заң жобаларын дайындау бойынша талқылаулар мен қоғамдық тыңдаулар мемлекеттік қызметкерлер белсенді түрде қолданып жүрген онлайн форматқа ауыс­тырылды. Онлайн тыңдаулар сол күні ұйымдастырылып, қаты­сушылардың дайындалуына мүмкін­дік бермеген. Сондай-ақ осы онлайн-талқылаулар барысында интернет әдет­тегідей нашар ұстап, нәтижесінде ешкім ешкімді тыңдай алмаумен аяқта­лып отырған деседі. Ешкім хаттаманы және айтылған ұсыныстар мен ескертулерді есепке алмай, соныңда бұл тыңдаулардың барлығы жалған формалдылыққа айналып кеткен.

Қордаланған мәселелерге қатысты «Қазақстанның Сүт одағының» директоры Владимир Кожевников: «Ресми түрде талқылаулар өтеді және бизнес те қатысып жатқан сынай танытып, өндірушілер де өз пікірін білдіріп отырғанмен, мәселе шешіліп жатқан жоқ. Шенеуніктер өздеріне қалай ыңғайлы солай әрекет етіп жатыр. Олар мемлекеттік бағдарламаның тыңдаулар мен келісімдерден өтіп жатқа­нын растау үшін «онлайн түрде сытылып шығу» амалын ойлап тапқан», деді.

Руслан Шарипов импорттық өнімдер мен отандық өнімдерді тексеруде мүл­дем әділетсіз жағдай қалыптасқанын жасырмайды. СЭС органдары өз өндіру­шілерін үнемі және бірнеше рет тексеріп отыр. Ал импорттық тауар тек бір рет, яғни Қазақстан нарығына шыққан сәтте ғана тексеріледі. Осыдан кейін бірнеше жыл ішінде жеткізуші бұл өнімді бақылаусыз әкеле алады деген сөз. Демек біздің нарық­қа үлкен мөлшерде күмәнді сападағы азық-түлік келіп түседі. Бір ғана мысал, «Қазақстанның Құс өсірушілер одағы» импорттық мұздатылған тауықты өндірушілердің өзі өнімді 40%-ға дейін сумен немесе тұзды ерітіндімен толтыратынын ескертеді.

Саудагер отандық өндірушіден артық па?

Жалпы, осынау құбылысты экономи­ка тілімен өте қарапайым түсіндіре ке­ту­ге болады. Сауда желілері үшін ең арзан тауарды (сауда маржасы) сату ком­­мерциялық тұрғыдан тиімдірек, сон­­дықтан олар сапалы қазақстандық тауар­ды емес, импорттық азық-түлікті дем­пинг­тік бағамен сатып алуды жөн көреді. Мұндай жағдайда импортпен бәсекелесу экономикалық тұрғыдан мүмкін емес.

Ең қызығы, тиісті ведомстволардағы мемлекеттік қызметкерлер өндірушілерді емес, саудагерлер тарапын қолдап отыр. Олар өндірушілердің мәселелерін жете ұғынып түсінгісі де келмейді. Еркін нарықты сылтауратып жағдайды еш өзгер­туге болмайтынын алға тартқан. Әрине, ешкім де еркін саудаға қарсылық тудырып отырған жоқ, бірақ нарықты сапамен қамтамасыз етіп, ретке келтірудің уақыты келген секілді. Өз қалауынша отандық өнім­ді ысырып, шетелдік өнімдерге ба­сым­дық беріп жүрген сауда желілерінің қыз­метін заңнамалық тұрғыдан реттейтін де уақыт келді емес пе? Бұл мәселенің ше­шімі табылмайынша қазақстандық өнді­рушілер сауда сөрелеріндегі баға бәсеке­лестігіне төтеп бере алмайтыны анық.

Солтүстік Қазақстан облысының кел­ті­рілген деректеріне үңілсек, кейінгі жылдары осындай саясаттың нәтижесінде 15 ет өнімдерін өңдеушілердің жетеуі банкротқа ұшыраған. Ал бұл жалпы санның жартысынан көбін құрап тұр.

«Отандық, жергілікті өндірушілер ше­­тел­діктермен салыстырғанда сауда желі­лерімен қарым-қатынасы басынан қо­лай­сыз, ұтылушы позициясында тұр. Мұн­дай жағдай еш жерде жоқ. Кім және не себепті осындай жағдай туғыз­ғаны да түсініксіз. Бірақ кез келген жағ­дайда сауда желілері импорттық тауарлармен сауда жасаған кезде аталған ереже­лер­ді қолданып келеді. Нәтижесінде, кей­­бір өңірлердегі супермаркеттер сөре­­л­ерінде ет, консерві және шұжық өнімдері­нің 80%-ы – Қазақстандікі емес. Бұл – нонсенс. Меніңше, «Қазақстанда жасалған» бағдарламасында жергілікті өндірушілердің өндірісті кеңейтуіне жағдай тудыру үшін импорттық өнімге бақылауды түбегейлі күшейтетін шаралар мен бастамалар пакеті болуға тиіс. Азық-түлік өнеркәсібі саласындағы отандық кәсіпорындарға басымдық қажет», дейді «Қазақстан Ет одағының» басшысы Мақсұт Бақтыбаев.

Өндірушілер қазақстандық өнім жеткі­зушілерді шеттетіп отырғанын айтып, олардың импортпен бәсекеге түсе алмайтынын жеткізеді.

«Қазіргі таңда сауда желілері пост-төлем бойынша қатаң шарттар қойып, есеп-айырысуды да кешеуілдететіндері тағы бар. Кәсіпорын өнімді шығарады, салық төлейді, қызметкерлерге жалақы бе­реді, өнімді жеткізуге де төлейтінін еске­ретін болсақ, сауда желілері сатып алу­шыға өнім сатылғаннан кейін сол жеткі­зілген тауарға бірнеше айдан соң төлем жасайтыны ақылға сыймайды», дейді «Қазақстан Сүт одағының» төрағасы Владимир Кожевников.

Ал Руслан Шарипов мемлекеттік дең­гейде Ішкі сауда субъектілері арасындағы қаржылық қатынастардың ашықтығын бақылау қажеттігін алға тартып отыр.

«Атап айтқанда, «Сауда қызметі туралы» заңнан «сыйақы» ұғымын алып тастау керек. Бұл тауарды жеткізушінің сауда желілеріне ретробонустар төлеуін және жалпы кез келген бонустарды төлеуді немесе тауарға байланысты қосымша қызметтерді көрсетуді қамтиды. Сондай-ақ қолданыстағы бағалар тізімінен сатып алу бағасына жеңілдіктер жасауға тыйым салу керек (сауда компаниялары келісімшарттарды осындай манипуляциялар арқылы іске асырады). Сауда желілерінің жұмысын реттеу индексі ретінде тек «сауда үстемесі» ұғымын қалдыру керек, ол дамыған елдердегідей қатаң шектелуге тиіс», дейді ол.

Сондай-ақ «Азық-түлік қауіпсіздігі туралы» заң жобасын әзірлеуге қатыс­ты «Amanat» партиясы да дәл осы тәсіл­ді ұстанады. Бірақ неге Үкімет үнсіз отыр? Бастапқыда жол картасы шең­бе­ріндегі «Қазақстанда жасалған» мемле­кеттік бағдарламасында азық-түлік супер­маркеттеріндегі сауда сөрелерінің кемінде 50%-ы қазақстандық тауарларға ешбір шартсыз берілуге тиіс нормасын қатаң бекіту ұсынылғанын еске салғанымыз жөн. Алайда бұл сөйлем кейінірек бағдарлама мәтінінен алынып тасталған.

Сонымен қатар бұл тәсіл (дамыған елдер­дегідей сауда желілеріне тек үстеме­­ақы қалдыру) ең дұрысы болып саналады. Өйткені іс жүзінде үстемеақы деңгейі – бұл сауда желілері арасындағы «бәсекелестік аумағы». Яғни шартты түрде айтсақ, кейбіреулер тауарды кез келген қызметсіз 15%-ға, ал басқалары ұсынылған орны мен жоғары қызметіне сай 25%-ға дейін бағалай алады. Сатып алушы өнімді өзіне ыңғайлы және тиімдірек болатын жерден таңдайды. Басқаша айтқанда, үстеме бағаны басқаша реттеу мен шектеу көзделмейді, әрине, әлеуметтік маңы­зы бар азық-түліктерді есептемегенде. Бұл жағдайда ірі сауда желілері сауда үстемесін барынша төмендетіп, дамы­ған елдердегідей тұтынушыны өзіне тар­туға тырысатын еді. Қазіргі уақытта Қа­зақстанда қолданыстағы нормаларға бай­ланысты ірі сауда желілері бағаны төмендетіп, тұтынушыларға ерекше ұсы­ныстар мен жоғары қызмет көрсетудің орнына өздерінің ыңғайына қарай на­рық­ты толықтай монополиялауға көшкен. Егер де нарықта бәсекелестік әділетті түрде жүрсе, онда сауда компанияларымен байланысты сұрақ та туындамаған болар. Мәселен, қазақстандық өнімді жеткізуші бір желімен келісе алмаған жағдайда, екіншісі оны қуана қабылдайтын жағдай туар еді. Бірақ қазіргі жағдаймен өлшейтін болсақ, әр аймақтағы бір-екі ірі сауда желісімен бұл мүмкін емес.

Бейіндік бағыттағы мемлекеттік ор­ган­дардың халықты азық-түлік­пен қамтамасыз ету қауіпсіздігі, тұтыну­шы­ның денсаулығын қорғауға және қазақстандық нарық секторының мүдде­сін қамтамасыз етудегі қарым-қаты­насы, жұмсартып айтқанның өзінде ақылға қонбайды. Отандық азық-түлік өндірушілер эконо­миканың маңыз­ды сегменті бола тұра, сауда министрлі­гінде болсын, осы саладағы саясатты анық­тайтын басқа да мемлекеттік құры­лым­дар да қандай да бір себептермен сауда­герлердің мүдделерін бірінші орынға қояды. Бұл жағдай – ештеңе өндірмейтін «сатып алу-сату» деп аталатын индустрияның жеңісі мен жемісі, ал отандық өнім шығарушы кәсіп­орындармен бірге Қазақстан тұрғын­дарының жеңілісінің сипаты. Қорыта айтқанда, «Қазақстанда жасалған» жоба­сының жүзеге аспай отырғанына отандық өндірушілерді жеткілікті қорғай алмаған. Жауапты орындар кінәлі.

АЛМАТЫ