«Келешектің» ертеңі не болмақ?

Оқырманға түсінікті болу үшін бәрін басынан бастайық. Пре­зидент осы айдың басындағы Жолдауында: «Еліміздегі демо­гра­фия­лық өсім білімге деген сұ­ранысты арттырады. Мемле­кеттің білім саласына қатысты жұмысында тұтастық, яғни жүйе жоқ. Тіпті өзара байланыс жоқ деуге болады. Сондықтан бес жастан асқан балаларға арналған «Келешек» атты бірыңғай ерікті жинақтау жүйесін енгізуді тапсырамын. Бұл бағдарламада мемлекет тарапынан ұсынылатын бас­тапқы білім беру капиталы, жыл сайынғы мемлекеттік сый­ақы және инвестициялық та­быс қара­с­тырылуға тиіс. Осы жинақ пен «Ұлттық қор – бала­лар­ға» жоба­сының қаражаты қосыл­ғанда жас ұрпақтың сапалы білім алуына мүмкіндік туады», деді.

Ал дәстүрлі Тамыз кеңесі ке­з­ін­де ұйымдастырылған жоға­ры білім мен ғылым форумында Ғылым және жоғары білім м­и­нистрі Саясат Нұрбек: «Елдегі, әлемдегі бала туу көрсеткіші жыл сайын қарқынды өсіп келеді. Бұл болашақта жоғары білімге сұ­­ра­­­нысты арттыратыны сөзсіз, ал грант бәріне бірдей жете бер­­мейді. Грант санын жыл са­йын арт­тыру­ды мемлекеттің бюд­жеті көтер­мейді. Сол себепті келесі жыл­­дан бастап «Келешек» бір­ың­ғай жинақтаушы жүйесі іске қосылады», деген болатын.

Оның сөзіне қарағанда, 1 айлық есептік көрсеткішті – қазіргі көрсет­кіш­пен 3 450 теңгені ай сайын ата-ана­лар осы жинақтаушы жүйеге салып тұр­са, оған мемлекеттік сыйақылар бері­ліп, бала 17-18 жасқа жеткенде 7,5 млн теңге жинақтауға болады екен. «Оның үстіне, –дейді ол, – өздеріңіз білетіндей, Президентіміз Ұлттық қордан әр балаға шот ашып, кәмелеттік жасқа дейін қаржы құйып отыруды тапсырған. Сөйтіп, осы екі қайнардан жиналған ақша баланың жоғары білім алуына жеткілікті болады. Бұл – үлкен реформа. Осыны келесі жылдан біртіндеп бастаймыз. Мұн­дай жүйе ата-аналарға мемлекеттен кепіл­дендірілген сенімді шот ашуға, қоғамда баланың болашағына инвестиция құю мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік береді».

Президент тапсырып, оны орындайтын саланың басшысы жүйеге қатысты негізгі ақпаратты айтса да, көпшіліктің депозитке қатысты сұрағы көбейді. Себебі ата-ананың бәрі ұл-қызының сапалы білім алуына барын салады. Бұрынғылар қорадағы соңғы малын сатса да, баласын оқытуға тырысатын. Қазір заман басқа. Нарықтық заманда бала оқуға түскен сәтте өзгеге алақан жайып немесе қорадағы малды өткізгенше, ай сайын қорға қаржы құйып, мемлекеттен, банктен сыйақы алып, депозиттегі жинақты көбейткен тиімді. Осыны түсінген ата-аналар «Aqyl» деп аталатын білім депозитіне қаражат құя бастаға­нын да білеміз. Сондай ата-ананың бірі Айгүл Мыңжасар: «Қазір «Аqyl» депозитінің мөлшерлемесі 15 пайызға көтеріліпті. Оған 5-7 пайыз мемлекеттік сыйақы қосылады. Ал «Келешек» не берер екен?», дейді.

Иә, шынымен де не берер екен? Осы және өзге де сұрақтарға жауап алу үшін «Келешек» бірыңғай ерікті жинақтау жүйесіне жауапты Ғылым және жоғары білім министрлігіне қарайтын Қаржы орталығына хабарластық. Акционер­лік қоғамның басқарма төрағасы Асқар Ибраимовтың айтуынша, болашақ­та «Келешек» пен «Аqyl» біріктіріліп, ал­ғаш­қысы ғана қалады.

– «Келешек» бірыңғай ерікті жинақ­тау жүйесі мемлекеттік қолдаудың бар­лық шарасын бірыңғай жүйеге шоғыр­лан­дыру мақсатында құрылды. Өйткені қазіргі қолдау шаралары бөлек-бөлек іске асырылады. Сол себепті ата-аналар баланың біліміне берілетін мемлекеттің нақты қолдаулары мен салымдарынан хабардар бола бермейді. Ата-ананың кө­бі «Келешекті» «Аqyl» мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесімен салысты­рып, екеуінің қандай айырмашылығы барын сұрап жатыр. «Келешек» – қол­даныс­тағы мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесін, яғни «Аqyl» депозитін бірың­ғай ерікті жинақтау жүйесіне трансформациялау мақсатында құрылған және ел азаматтарына жоғары оқу орындары мен колледждерде оқу ақысын төлеу үшін берілетін мемлекеттік қолдау шараларының бәрін жүйелеуді көздей­тін, ата-аналарға жинақтау мәдение­тін сіңіруге бағытталған реформа. Түбін­­де қазіргі «Аqyl» жүйесі, ондағы қар­жы­сы, сыйақылары сақталып, «Келе­шек­ке» қосылады. Яғни екеуі толығымен интег­рацияланады, қос депозит болмай­ды. ­Сол себепті «Аqyl» жүйесінде депо­зиті ­бар салымшыларға «Келешек» жүйе­­сін ен­гізу кезінде депозитті қайта ашу­­дың қа­­же­ті жоқ. «Келешектің» қазіргі жү­­­йе­ге қарағанда тағы бір артықшылығы – 5 жасқа толған әр балаға, яғни салымшыға бас­тапқы жарнаны мемлекеттің бере­тіндігі. Бұл мемлекеттік бюджеттен бері­леді. Президенттің былтырғы Жол­дау­дағы тапсырмасына сәйкес әр балаға 2024 жылдан бастап «Ұлттық қор – балаларға» жобасы арқылы кәмелетке толғанша қар­жы құйылып отырады. Осы қаражат­ты бала кәмелетке толған соң «Келе­шек» бірыңғай ерікті жинақтау жүйесін­дегі депозитіне біріктіріп, білім алуына жұм­сай алады, – дейді А.Ибраимов.

Қаржы орталығы басшысының ай­туынша, жинақталған қаражат оқу ақы­сын төлеуге жетпесе, азаматқа саралан­ған грант, жеңілдікпен кредит беру, Ұлт­тық қордан қаражат беру сияқты бірқатар құрал ұсынылады. Бірақ бұл – болашақ­тың әңгімесі. Аталған жеңілдіктер жиын­тығы «Келешек» жүйесі енгізілген соң іске асады. «Келешек» жүйесінде мемле­кеттік бюджеттен бөлек ата-аналар, заң­ды өкілдер, меценаттар және тағы да бас­қа тараптан жарна құю қарастырыла­ды. Депозиттерді ашу мәселесін реттеу «Мем­лекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» Заңның нормалары негізінде жүргізіледі. Осы заңға сәйкес салым шарты «Келешек» жүйесіне қатысушы банк пен салымшы арасында, ал сақтандыру шарты «Келешек» жүйесіне қатысатын сақтандыру ұйымы мен сақтандырушы адам арасында жазбаша жасалуға тиіс. Сондықтан «Келешек» жүйесіне қатысу үшін ата-ана екінші деңгейлі банктерде салым ашуы немесе сақтандыру шартын жасасуы қажет. Ал білім депозитін ашу тегін. 

Қостанайлық ата-ана Азиза Кемел «Аqyl» депозитін ашып, баласының бола­шағына қаржы жинақтап жатқанын айтты. Әрине, бұл баласының келешекте кәсіптік я жоғары білім алуына кепілдік бере алады. Бірақ ол депозиттің банктен берілетін пайыздық мөлшерлемесінің төмендеп кете беретініне алаңдайды.

– Балам болашақта қандай уни­верситетте, қай мамандықта оқитынын өзі шешеді. Оның кезінде грантқа талас көп болатын шығар, өйткені жыл сайын­ бала саны өсіп жатыр. Бәлкім балам таңдағысы келген мамандық елімізде оқытылмайтын болар. Алдағы уақытта қандай мамандықтар пайда болатынын білмейміз ғой. Онда шетелге оқытуыма тура келеді. Сондай жағдайға дайын болу үшін білім депозитін ашқан едім. Депозит жақсы, бірақ банктен бере­тін сыйақы мөлшерлемесінің өзгере бере­ті­ні тиімсіз. Бұрын «Аqyl» депозиті­нің пайыздық мөлшерлемесі 8,3 пайыз болған. Жақында Jusan Bank білім беру салымы үшін пайыздық мөлшерлеме­ні 15 пайызға дейін көтеріпті. «Келе­шек» дипозитінде қанша пайыз болады? «Аqyl» депозитіндегідей пайыз­дық мөлшерлемесі біресе төмендеп, біре­се жоғарылап тұрмай ма? – деп алаң­дау­шы­лық білдірді А.Кемел.

Ата-ананың алаңы барша салымшы­ға ортақ. Сондықтан сұрағы да орын­­ды. Бұл сауалға А.Ибраимов: «Бүгінгі таң­да «Аqyl» білім беру депозитіне мөлшер­­ле­ме банкке немесе сақтан­­дыру компаниясына байланысты жыл­дық 14,1 пайызға дейін есептеледі. Өйт­­кені әрбір банктің пайыздық мөлшер­ле­ме­ге қатысты өз саясаты бар. Оған қоса жыл сайын 5 немесе 7 пайыз мөлше­рін­де мемлекеттік сыйақы төленеді. Ал «Келешекке» келсек, мұнда сыйақы мөлшерін төмендетпеу мақсатында ми­нистрлік тиісті заңға өзгерістер енгізу арқылы пайыздық мөлшерлеменің ең төменгі шекті мөлшерін белгілеуге тырысып жатыр. Егер төменгі шекті мөлшер белгіленіп, заңға өзгеріс енгізілсе, мемлекеттен берілетін сыйақы мөлшерле­ме­сі шегінен төмен түспейді. «Келешек­ке» қатысатын екінші деңгейлі банк­тер де пайыздық мөлшерлемені ең төмен­гі шек­тен төмендете алмайды. Осы рет­те бас­тапқы жарнаға қатысты да айта кет­кім келеді. Қазір білім депозитін ашу үшін кемінде 3 айлық есептік көр­сет­кіш көлемінде қаржы салу керек. Ал «Ке­лешек» жүйесінде бұл талапты алып тастау жоспарланып отыр. Яғни жоспар жүзеге асса, білім депозитін ашу үшін бастапқы біржолғы жарна салу міндетті болмайды», деп жауап берді.

Қаржы орталығы басшысының айтуынша, «Келешек» жүйесін енгізу екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде бастапқы білім беру жарнасын төлеу (бұл бюджеттен беріледі) және өзге де мәселелер бойынша қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу арқылы мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі трансформацияланады. Екінші кезеңде мемлекеттік грант ретінде білім беру саласындағы мемлекеттік қолдаудың басқа да монетарлық (гранттар, квоталар) шаралары бірізділенеді.

Шыны керек, қазіргі ата-аналар бала­ларының жоғары немесе одан кейінгі (магистратура, докторантура) білімді шетелден алғанын қалайды. Оның үстіне мамандығы елімізде жоқ болғандықтан, баласын шетелде оқытуға мәжбүр жандар да бар. Олар білім депозитіндегі қаражатты шетелдегі оқуға пайдалана ала ма? Бұл сұраққа А.Ибраимов «Иә», деп жауап берді. «Мұндай мүмкіндік қарастырылған. Қазір қолданылып жүрген білім депозитінде де шетелдегі оқуға қаражатты пайдалануға болады. Салымшы өзінің жинақтарын Қазақ­станда және шетелде кәсіптік-техни­калық, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімге ақы төлеу үшін пайдалана алады. Мұнда ата-аналар тарапынан жоспарлау функциясы іске қосылуы керек. Яғни ата-ана шетелдегі оқу ақысының ең төменгі шегін біліп, өз шотын толтырудың тиісті көлемін дұрыс болжауы қажет. «Келешек» жүйе­сінде бастапқы жарна деген болмайды. Максималды сомаға да шектеу жоқ. Ата-ана өзінің мүмкіндіктерін ескеріп және баласының болашақ білім алу стратегия­сын анықтай отырып, шотты толтыру көлемін өзі анықтайды», деді ол.

Иә, бұл жерде бәрі ата-ананың қаржы­лық сауатына, алдағыны болжай білуіне, жоспарлау қабілетіне байланысты. Қар­жылық сауат демекші, баласының білім алуына қазірден қаражат жинап, депозит ашқысы келетін жандар тағы бір маңызды ақпаратты білгені абзал. «Келешек» жүйесінде депозит ашқан салымшылар ондағы қаржысына қатысты салықтан және кез келген үшінші тұлғаның өндіріп алуынан қорғалған. Мұндай кепілдік әрі қаражатқа қамқорлық қолданыстағы «Аqyl» депозитінде де бар. «Келешек» бірыңғай жинақтау жүйесін енгізу кезінде де сақталады. Кепілдік пен қаражатқа қамқорлықтың бұл түрі кредитін төлей алмай немесе сотқа өткен қаржылық дау-дамайлар кезіндегі шоттарының бұғатталып қалуына қам жейтін салымшылар үшін маңызды. Білім депозитіне салық салынбайды, банктің, мемлекеттің сыйақысы толық сақталады.

– «Келешекте» білім беру жинақтау салымының қаражатын ел азаматы болып саналатын үшінші тұлғаның пайдасына ашылған (ашылатын) білім бе­ру жинақтау салымына аударуға бола­ды. Мысалы, егер ата-ана бірінші ба­ла­сына депозит ашып, тұңғышы грант­­қа түсіп кетсе, депозиттегі қара­жат­­ты басқа баласының атына аудара алады. Әрі жинақтарды тұрғын үй жағ­дайларын жақсартуға қайта бағыт­тау жағы пысықталып жатыр. Осы мә­се­ле шешілсе, білім алуға қажеті бол­ма­ған, жұмсалмаған депозиттегі қара­жатын тұрғын үй алуға пайдалануына мүм­кіндік беріледі. Өмір болған соң, түрлі жағ­дайлар болуы мүмкін. Мысалы, атына де­позит ашылған бала жазатайым қай­тыс болып кетсе, қаражат барлық сый­ақысы, пайыздық мөлшерлемесі сақ­талып ата-анасына қайтарылады, – деп нақтылады «Қаржы орталығы» АҚ басшысы А.Ибраимов.