Экономика • 05 Қазан, 2023

Қант тудырған қауіп

251 рет
көрсетілді
8 мин
оқу үшін

Осы жылдың көктемінде әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының (ӘМАТ) тізіміндегі бірқатар өнімдердің бағасы төмендей бастады: қарақұмық жармасы, картоп, сәбіз, пияз, қант және тауық еті арзандады. Бұл үрдіс жалғасын та­уып, маусымның соңында 1,5 жылда алғаш рет әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы апталық мәнде төмендеді. 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында ӘМАТ бағасының индексі 4,2%-ды құрады және бұл 2022 жылдың ұқсас кезеңінен 4 есе төмен болды (17,2%).

Қант тудырған қауіп

Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»

Шілденің соңғы екі аптасында ӘМАТ бойынша -0,2% мөлшерінде дефляция тіркелді, бұл ретте 9 позиция бойынша ба­ға­лар төмендеді: күнбағыс майы, қара­құмық, құс еті, пияз, қант, сәбіз, картоп, ұн, тұз.

Осы жылғы шілдеде жылдық инфляция баяулады және 14%-ды (маусымда – 14,6%), бір айда 0,6%-ды (алдыңғы айда – 0,5%) құрады, бұл ретте азық-түлік тауарларының бағасы бір жылда 13,5%-ға (маусымда – 14,6%) өсті. Экономикалық зерттеулер институтының хабарлауынша, мұның бәрі Үкімет қабылдап жатқан шаралардың тиімділігін көрсетеді. Оның ішінде: тұрақ­тан­дыру қорларынан және өңір­­лер қалыптастырған қор­лардан көкөністердің бронын алу, мемлекеттік қолдау шараларын қайта форматтау, айналым схемалары, өнімдерді тікелей өндірушілерден фор­вард­тық сатып алу, отандық қант зауыттарына айналым қара­жа­тын бөлу, маусымаралық кезеңде тауарлық интервенция­лар, межелік және шекті бөл­шек бағаларды белгілеу, дел­­далдық схемалардың жолын кесу жөніндегі өңір­лік комис­сия­лардың жұ­мысы бар. Сон­дай-ақ ӘМАТТ өндіру­ші­леріне мемлекеттік қолдау көрсетудің түбегейлі жаңа тәсілі әзірленді.

Осы жағымды жаңалық­тар аясында ішкі қант нары­ғындағы жағдай бөлек қарас­ты­рылуы керек деп есептейді сарапшылар. Биыл халықтың рационындағы осы маңызды өнімнің бағасы, жалпы, Сауда министрлігі мәлімдеген шекті бағаның жанында бола отырып, тұрақтылықты көрсетеді. Бүгінгі жағдай өте жағымды болып көрінеді. Алайда қалыптасқан жағдайды бағалауда оптимизмді басуға негіз болатын бірқатар фактор бар.

«Біріншіден, бағаның төмен болуына Ресейдің арзан қанты­ның елімізге жаппай жет­кі­зілуі­мен байланысты. Екін­ші­ден, қалыпты оптимизм Ре­сей қа­был­даған қант экспор­тына ты­йым салудан кейін қалыптасқан қант тапшылығы мен ішкі на­рық­тағы дүрбелең жылдық ба­ға­ның 87%-ға, ал бөлшек сауда бағасының 1000 тг/кг-ға дейін өсуіне әкелген былтырғы тәжірибеден туындайды. Ол кезде Мемлекет бас­шысының тарапынан Үкі­меттің елеулі қа­те­ліктер жібер­гені үшін жария және қатаң сыны орын алып, екі бейінді ми­нистрліктің басшыларына сөгіс жарияланды», дейді инс­ти­туттың жетекші ғы­лыми қызметкері Ғабит Матаев.

Жағдайды түзету үшін Прези­денттің тапсырмасы бойынша «Қа­зақстан Республикасында қант саласын дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған кешенді жоспары» әзірленді, ол қант өндірушілерді отандық шикізатпен қамтамасыз етуді, зауыттарды техникалық жаң­ғыр­туды, бағаларды тежеу және тұрақтандыру жөніндегі шараларды көздейді.

Жоспарды іске асыруға бар­лы­ғы 500 млрд теңге сомасында инвестициялар тарту көзделген. Осы соманың негізгі бөлігі (1 млрд доллар) жаңа қант зауытын салуға арналған. Жоспардың маңызды іс-шарасы – шетелде шикі қантты сатып алу үшін қол­даныстағы 4 қант зауытын айналымдық қаржыландыру. Қайтадан, бастапқыда әртүрлі көздерден 43 млрд теңге салынды, оның ішінде өңірлер әкім­діктері зауыттарға символ­дық (0,01%) сыйақымен кредит береді деп болжанды. Көксу зауыты – 4,5 млрд теңге, Ақсу зауыты – 4,6 млрд теңге, Тараз зауыты – 5,1 млрд теңге, Меркі зауыты 9,3 млрд теңге алатыны нақты көрсетілді. Бұдан басқа, ірі отандық қант трейдері «КаИс Инвест» ЖШС 12,5 млрд теңге, ал отандық сауда желілері 5,5 млрд теңге бөлуді жоспарлаған.

«Өз кезегінде зауыттар 2023-2025 жылдар кезеңінде 12 млрд теңге сомаға өндірісті жаңғырту бойынша міндеттемелер алды. Ал биыл зауыттар шамамен 400-450 мың тонна қант өн­ді­руді жос­парлады. Бекітілген жоспардың жүзеге асырылуы қазірдің өзін­де сынға ұшырады. Сауда коми­те­тінің ақпараты бо­йынша бар­лық жарияланған сомадан зауыттар небәрі 14,3 млрд теңге алды. Бұл ретте шикі қантты сатып алуға арналған қа­мыс өнімдерінің барынша тиім­ді пайдаланылғанына сенім­ді­лік жоқ. Бірақ шикізаттың құны көбінесе құмшекердің құнын анықтайды және неліктен отан­дық қанттың құны ресейлік қант­тан жоғары екені жайлы нақты түсініктемені жұртшылық естімеген емес. Нәтижесінде, отандық өнімдер импортталатын өнімдермен, соның ішінде сұр схемалармен, ресейлік қантпен бә­секеге түсе алмайды және за­уыт­тар қоймаларында жатыр, олардың алдында тіпті тоқтау қаупі пайда болды. Осы тұста әзірленген кешенді жос­пар­дың мақсаты қандай болды деген сұрақ туындайды. Жауап құ­жат­тың атауында – қазақ­стан­дық қант өндірісін дамыту. Демек келесі сұрақ туындайды: жос­парды жүзеге асырудағы бір жылға жуық уақыт ішінде қандай көрсеткіштерге және неге қол жеткізілді? Жауап айқын, бірақ көңіл көншітпейді», дейді сарапшы.

Оның айтуынша, көп ұза­май зауыттар үшін өңірлік Әлеумет­тік-кәсіпкерлік корпорациялар кредитке берген ақшаны қайтару мәселесі болжанбалы түрде кө­те­ріледі. Күзде фермерлерден қант қызылшасын сатып алу үшін зауыттарда ақша болмауы мүмкін, ал фермерлер үшін биылғы жыл құрғақ жаздың, субсидиялар алу мен кредит беру­дің ұйымдастырушылық про­блемаларының арқасында оңай болған жоқ.

«Алдын ала бағалау бо­йын­ша тек Жамбыл облысының қы­зыл­ша өсірушілерінің шы­ғыны 3,3 млрд теңгені құрай­ды, Пав­лодар облысы мен Жетісу облыс­­тарындағы қызылша өсі­ру­­шілерде де осындай қиын­дық­тар бар. Отандық на­рық­тағы қанттың тұрақты және салыс­тыр­малы түрде төмен баға­ла­рын ескерсек те, жыл соңына дейінгі алдағы кезеңге арналған болжамдардағы сақ­тық негізді болып көрінеді. Өткен жылы 550 мың тонна кө­ле­мінде ел үшін жылдық қажеттілік ке­зін­де отандық зауыттар 356 мың тонна қант өндірді, ал бұрын жылына 100 мың тоннадан артық өндірілмеген. Яғни қант 3,5 есе көп өндірілді, ал нарық бағаның күрт өсуіне жауап берді», дейді.

Елдегі қант бағасының жағ­дайын көбінесе нарықты тол­тырған ресейлік өнім анық­тайды дегенді жоғарыда айттық. Дегенмен сарапшы қауым Ре­сей­де де ахуалдың екі­ұшты екенін айтады. Ресейлік сарап­шы­­лардың пікірінше, арзан өзіндік құнына байланысты қант ресейлік инфляцияның төмен деңгейіне айтарлықтай үлес қосты, бірақ «бұл шартты қа­рызды қайтаруға тура келеді» және болашақта ресейлік қант­тың бағасы әлемдік деңгейге жа­қын­дайды.

«Алдағы бірнеше жылда қант өнеркәсібіндегі жо­ба­л­арға қызығушылықтың тө­мен­деуі мен қант қызылшасы алқаптарының қыс­қаруы нәтижесінде ресей­лік жеткізушілер бағаны сөзсіз көтеруі мүмкін деп болжанып отыр. Ол кезде Қазақстан нары­ғын­дағы былтырғы қант жағ­дайының қайталанбауына ке­піл­дік бар ма деген сұ­рақ туын­дайды. Бүгінгі таңда Қазақ­стан өндірушілері Үкі­мет­тен ресейлік қанттың импортын шек­теуді сұрайды, бірақ Қазақ­стан­ның Ауыл шаруа­шылығы министрлігі мұндай шешім әзірге қажет деп санамайды. Ресейлік ірі компа­ния­ біздегі төрт қант зауытының екеуінің иелігіне кіруі туралы ақпарат өткендігін ескерсек, жағдай екіұшты. Бұл көрші республикаларға да қатыс­ты, өйткені 2023 жылы Ресейдің қант экспорты өткен жылмен салыстырғанда 70%-ға өсті және негізгі импорттаушы елдер Қа­зақстан, Өзбекстан, Қыр­­ғызстан болды», деп са­рап­­шы алда туын­­дауы мүмкін тәуе­кел­дерді ескертеді.