Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Решиде Юксел осыдан 31 жыл бұрын Алматыда өткен Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына да қатысқан. Дүниенің әр тарабына тарыдай шашыраған қазақты атажұртқа жинаған алқалы жиынға сол жылы әлемнің 33 елінен 800-ден аса қандас қатысқан еді. Бүкіл қазақтың басын біріктіру жөніндегі ұлы арманның орындалған сәтіне куә болған Решиде ханым тарихи басқосуды «Өте керемет өткен еді» деп еске алды. Ол Еуропа, әсіресе Түркия қазақтарына зор әсер еткен осы құрылтайдан кейін Түркия Президенті Режеп Тайип Ердоғанмен бірге атажұртқа екі рет келген. Сөз арасында қандасымыз биыл қараша айында Астанада өтетін Түркі мемлекеттері ұйымының X саммитіне де келу жоспарында бар екенін айтып қалды. Түркия мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынасты дамыту бағытындағы маңызды іс-шаралардың басы-қасынан табылатын қандасымыз: «Туған топырақпен тамырластықты тереңдетіп, ата дәстүрді нығайтып, ана тілді ұмытпау үшін біздерге мұндай жиын өте қажет», дейді.
– Решиде ханым, алдымен уақыт бөліп газетімізге сұхбат беруге келіскеніңіз үшін алғысымды білдіремін. Басқосуда сырттағы қандастарымыздың әлеуеті, озық тәжірибесі жөнінде ойлар айтылып, ұсыныстар ортаға салынды. Жалпы, осындай форматтағы форумнан не күтесіз? Мұндай басқосулар Қазақстанға не береді? Қандастарымызға қандай жол ашады?
– Мұндай кездесулер екі жаққа да, әсіресе шетелде жүрген қазақтарға қажет. Өйткені форумда өте маңызды мәселелер талқыланып, өзара түсіністік қалыптасады деп сенемін. «Отандастар» форумы дамуға және тұрақты қызмет етуге, өндіріс, білім беру, ғылым, әлеуметтік, саяси, құқықтық мәселелерде әлемдік деңгейдегі әлеуетімізді, күш-жігерімізді біріктіруге жол ашады. Бұл жиын қазақтардың бүгін де, болашақта да мәдениетті, өркениетті, әлеуметтік және іскер екенін айғақтайды. Сондай-ақ басқа өркениеттермен тең дәрежеде нәтижелі диалог қалыптастыра алатындығының көрсеткіші болмақ. Әлемнің әр түкпірінен келген қандастарымызбен көзбе-көз жүздесіп, әңгімелесудің өзі біздерге үлкен күш, тың идея береді. Біздің бір-бірімізге айтарымыз көп, бөлісер тәжірибеміз де мол. Сол себепті де форумды ұйымдастырған Абзал Сапарбекұлына және «Отандастар» қорына алғысымды білдіремін.
– Сізді Қазақ елі Түркия қазақтары арасынан шыққан тұңғыш әйел дәрігер, Түркия Парламентіне депутаттыққа кандидат болған тұңғыш қазақ ретінде таниды. Саясатқа сіз зейнетке шыққаннан кейін келген екенсіз. Мұның қандай да бір себебі бар ма?
– Ыстанбұл университетінің медицина факультетін бітіргеннен кейін 28 жыл мемлекеттік ауруханада отбасылық дәрігер болып жұмыс істедім. Ал Түркияда мемлекеттік қызметтегі адам саясатпен айналыса алмайды. Зейнеткерлікке шыққаннан кейін саясатқа бет бұруымның басты себебі осы ғана.
Мен өзіңіз атап өткендей, Түркияда тұратын қазақ ұлтынан шыққан тұңғыш әйел дәрігер, тұңғыш мәслихат депутаты, саяси партия ішінде тұңғыш Ыстанбұл облыстық әйелдер қанатының мүшесі, әйелдер қанатының шешім қабылдау кеңесінің мүшесі және партияның Орталық шешім қабылдау кеңесінің мүшесімін. Бұл ретте саясатта әрдайым тұңғыштар қатарында болуға мүмкіндік берген АҚ партияның төрағасы, құрметті президентіміз Режеп Тайип Ердоған мырзаға алғысымды білдіремін. Мен саяси жұмыстарымды Ыстанбұл облыстық әйелдер қанатының мүшесі ретінде бастадым. Ал Түркияның түкпір-түкпірінде, шетелдерде және Еуропада өмір сүретін қазақтар арасында жақсы танылуым саясатты таңдауыма себеп болды. Шетелдегі қазақ диаспорасында тұңғыш жоғары білім алуым, саясатқа араласуым да тағдырыма әсер етті. Мені жалпы төрге сүйреген осы «тұңғыш» деген түсінік.
– Сіз Түркия Президенті Режеп Тайип Ердоған басшылық ететін «Әділет және даму партиясының» мүшесісіз. Партия мүшесі ретінде көтерген мәселелеріңіз билікке жетіп жүр ме? Жалпы, қандай мәселені көтеріп жүрсіз?
– АҚ партияның Орталық шешім қабылдау кеңесіне жақында ғана сайландым. Оған дейін АҚ партияның Әйелдер қанаты шешім қабылдау кеңесінің сыртқы байланыс комиссиясында қызмет атқардым. Бір атап өтерлігі, партия төрағасы, Президентіміз әйелдердің партияда және Түркия Ұлы ұлттық мәжілісінде жоғары лауазымды қызметтер атқаруына мол мүмкіндік жасады. Әйелдердің ұсыныс-пікірлеріне, сындарына, үніне құлақ асып, ел дамуына қосқан үлестерімізді жоғары бағалады. Президент пен оның жұбайы әйелдердің басшылық етуімен бірқатар жобаның жүзеге асуына мүмкіндік беріп, барынша қолдап келеді. Партия органдарында айтылған пікірлердің жүзеге асуы әрдайым құпталады. Жалпы алғанда, бастамаларымыз ешқандай қарсылыққа ұшырамай, қойылған талаптар өте қысқамерзімде орындалады.
Әрине, партия қатарында жүріп тек Түркиядағы қазақтардың мәселесін көтеру дұрыс емес деп ойлаймын. Сол жердің асын ішіп, ауасын жұтып отырған соң бүкіл ел азаматын алаңдатқан сауалдарға жауап іздейміз. Мемлекеттің ішінде қандай шешілмеген түйткілдер бар, солар айтылады. Ал Түркиядағы қазақ диаспорасының мүшесі ретінде шетелдегі қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейту, білім беру орталықтарын ашу, қазіргі жас ұрпақтың ана тілінде сусындауы, сондай-ақ, осындағы қазақ қыз-келіншектердің жұмыспен қамтылуы секілді мәселелерді күн тәртібінен түсірмей келеміз. Оның ішінде, әсіресе әйелдердің жеке кәсіп ашып, ісін дөңгелетіп әкетуіне қолдау көрсетуге ерекше мән береміз.
– Жалпы, ол жақтағы қандастарымыздың саяси белсенділігі қандай?
– Түркияда саяси қызметпен айналысу үшін міндетті түрде Түркия Республикасының азаматы болу қажет. Түркияда тұратын қазақтар қандай да бір саяси партияға мүше болуға, саяси ұйымдарда қызмет етуге, сайлауға және сайлануға толық құқылы. Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымдарында, үкіметте саяси қызмет ету заңмен қорғалады. Түркияның конституциясы мен заңдары Түркияда тұрып жатқан қазақтардың да құқықтары мен бостандықтарын толық қорғайды. Кейбір қазақтар өздері құрған үкіметтік емес ұйымдарда демократиялық жолмен жұмыстарын жүргізіп отыр. Саяси партияларға мүше болып, жұмыс істеп жүрген бірлі-екілі қандасымыз бар. Мүлде жоқ деп айта алмаймын. Бірақ саясатта жүріп, қандай да бір биікке қол жеткізе қойғандар әзірге жоқ.
– Бір сөзіңізде «Әке-шешем өмірден озғалы бері қазақ тілінде сөйлеуім нашарлап кетті» деп қалдыңыз. Түркияда қазақтармен жиі кездеспейсіз бе?
– Мен Ыстанбұлдағы Зейтинбұрну ауданында туып-өстім. Сол жерде оқыдым және дәрігер болып қызмет атқардым. Отбасылық дәрігер болғандықтан көптеген қазақ отбасын емдедім. Ата-анам, үлкендеріміз бар кезде қазақша жақсы сөйлейтін едік. Алайда қазіргі жас буын түрікше сөйлегендіктен, біз қаламасақ та қазақшамыз әлсіреді. Шындығына келгенде, бұл өзге елдерде тұрып жатқан қазақтардың барлығы үшін өзекті мәселе болып тұр.
– Шыны керек, өзге елдегі, әсіресе Түркиядағы қандастарымыздың арасында, әсіресе қыз-келіншектердің көбі – сауда-саттықтың айналасында жүреді. Бұл жайында не дер едіңіз?
– Бұрындары өзге елдерде тұрып жатқан қазақтар ең алдымен күнкөріс қамымен жүріп, тек өздерінің әл-ауқатын арттыру үшін ғана жұмыс істеуге мәжбүр болды. Алайда бүгінгі таңда қазақ азаматтарының көбі балаларының білім алып, белгілі бір мамандық иесі болуы үшін университетте оқығанын қалайды. Әсіресе қыз балалардың бұл бағыттағы талпыныстары ерекше болуы қуантады. Кейінгі онжылдықта медицина саласын таңдап, жоғары білім алған қазақ қыз-келіншектерінің қатары көбейген. Бұл да мені қатты қуантады. Олардың арасында әсіресе, фармацевт, тіс дәрігерлері көп. 80-жылдары дәрігерлік салада мен жалғыз қазақ болған едім.
Көптеген әйелдің саяси белсенділігі жоғары. Бұл елде жоғары білім алу үшін барлық жағдай бар, мүмкіндіктер де мол. Сен – қазақсың, сен өзбексің деп ешкімді бөліп-жармайды.
– Бір сұхбатыңызда сіз әкеңіздің «Біз Түркияға дәстүрді сақтау үшін келдік» деген сөзін мысалға келтірген екенсіз. Түркиядағы қазақ жастары дәстүрді біле ме? Қандастарымыз жат жерде салт-дәстүрімізді қаншалықты ұстанады?
– Өткен ғасырдың 50-жылдары әкем мен оның бауырлары Алтайдан шығып, Тибет пен Гималай арқылы үлкен жолдан өтіп, Үндістанға келген. Бұл – Қытай билігінің қысымы басталған кез еді. Үндістанда әкем бастаған әулеттің бәріне босқын мәртебесі беріліп, қауіпсіздікпен қамтамасыз етіледі. Кашмирдің Пәкістан бөлігіне табан тірегенде қазақтарға америкалық өкілдер Америкаға көшуге ұсыныс жасайды. Мұндай ұсыныс Германия тарапынан да болған. Бірақ біздің ақсақалдарымыз «Біз дініміз бен тілімізді сақтау үшін келдік» деп, бұл ұсыныстан бас тартқан.
Әкем Түркияға тілі үшін, діні үшін, салт-дәстүрлерін сақтау үшін келді. Қазақ әдет-ғұрыптары, қазақ мәдениеті, қазақ тілі Түркияда мұқият сақталады. Университеттерімізде қазақ тілі мен әдебиеті оқытылып жатыр, қазақтар үкіметтік емес ұйымдар аясында түрлі кітаптар мен журналдар шығарып, концерттер мен симпозиумдар өткізеді. Той, жаназа, ауызашарлар қазақтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі бойынша өтеді. Көптеген мейрамхана, әсіресе қазақтың ұлттық тағамдарын ұсынатын дәмханалар ашылып жатыр. Арнайы қазақ шаруашылығында бие байланып, қымыз өндіріледі. Біз қазақы дәстүріміздің мәдени мұрамыз ретінде сақталуы үшін қолымыздан келгеннің бәрін жасап жатырмыз. Өзге елдерде тұратын қазақтар да дәстүрімізді сақтау жолында дәл осылай тырысып жүр.
– Қазақ елінің дамуында қандастардың алар орны қандай?
– Қазақстанның дамып, әл-ауқаты жоғары елге айналуы үшін Түркия азаматы болған көптеген отбасы Қазақстанға инвестиция салып, қосымша құны жоғары өнімдер мен қызметтер ұсынып келеді. Түрік-қазақ кәсіпкерлерінің сауда-өнеркәсіп салаларындағы ынтымақтастығы күн санап артып отыр. Әсіресе Қазақстан Үкіметі бұл тұрғыда жан-жақты қолдау көрсетіп келеді.
– Жат жерде жүрсе де биікке көтерілген, белгілі бір нәтижеге қол жеткізген қандастарымыз бар. Олардың жетістікке жетудегі сыры неде деп ойлайсыз? Сіз өзіңіздің формулаңызбен бөлісе аласыз ба?
– Түркияда тұратын немесе Түркияға оқуға және жұмыс істеуге келген Қазақстан азаматтары ел заңдарында көрсетілген құқықтарына сәйкес жұмысын істеп, оқуын оқып жүр. Түркия азаматы болса да, Қазақстан азаматы болса да қазақтарымыз ешқандай кедергіге тап болмай, алға қойған жоспарларына сай жүріп жатыр. Марқұм Президентіміз Тұрғыт Өзал: «Түркияда мені қосқанда 80 млн қазақ тұрады» деп айтқандай, Түркияда қазақтар осы елдің баласындай.
Түркияда тұратын қазақтар Түрік экономикасына елеулі үлес қосты. Әсіресе былғары мен тері өңдеуде алдыңғы лектен көрініп, осы салаға инновация енгізіп, ел қазынасына салық төлеуде рекорд орнатты. Пластик өңдеу және басқа салаларда да осындай жетістікке жеткендер аз емес. Өмір өзі мүмкіндік береді, сол мүмкіндікті мүлт жібермеу керек.
– Атажұртқа осы жолы келгенде нені байқадыңыз? Өзгешелік, өзгеріс бар ма?
– Жолдасым Фетхи Ахмет Юксел – Ыстанбұл университетінің геофизика профессоры. Жолдасымның жұмыс барысымен де атажұртқа келіп тұрамыз. Ол 1995 жылдан бастап қазақстандық археологтер тобымен бірлесе отырып, оғыздар мен қыпшақтардың ежелгі қорымдарын қазу жұмыстарын жүргізіп келеді. Бір кездері Павлодар университетінде геофизика пәнінен сабақ та берді. Торғай өңірінде де болдық. Атажұртпен байланысым тығыз. Атажұртқа оралған сайын менің толқынысымды, тебіренісімді сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес.
Мені қуантқаны – қазақ елінің қарқынды дамып жатқаны. Елорда да еңселеніп қалыпты. Ең бастысы, қазақ тілінде сөйлейтіндер едәуір көбейген. 90-жылдары келгенде 90 пайыз орысша ортаға түсіп қалатын едім. Кеше қонақүйге тоқтағанда да алдымнан шыққан жап-жас қазақтың ұл-қыздары таза қазақтың тілінде сөйлеп, құрмет көрсетіп тұр. Осыған қатты қуандым.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Бану ӘДІЛЖАН,
«Egemen Qazaqstan»
