Германияға барған сапарында біздің ғалымдар Тритий, KALOS әдісімен литий керамика пэбблдерін өндіру қондырғысы, термоядролық синтез материалдарын зерттеу тәрізді ауқымды зертханалар жұмысымен танысты. Бүгінде Ядролық физика институтының МАГАТЭ, Біріккен ядролық зерттеу институты, MIT, Chioda corporation, СERN сынды əлемнің 30-дан аса жетекші ғылыми ұйымдарымен және университеттерімен ынтымақтастығы дамып келеді.
МАГАТЭ сарапшыларының пікіріне сүйенсек, алдағы 10 жылда уранға деген сұраныс екі есеге дейін артып, 2030 жылы әлемде 160 атом реакторы, оның 135-і Азия елдерінде салынады деп күтіліп отыр. Соған орай атом саласы мамандарына қажеттіліктің артуы да заңдылық. Қазіргі кезде әлем елдері бейбіт атом өнеркәсіптің жоғары технологиялық ғылымға тәуелді әрі шикізаттық емес секторды дамытуға жол ашатын әлеуетті сала екеніне басымдық беріп отыр.
Реакторлар нарығын талдаумен айналысатын «Қазақстандық атом электр стансалары» ЖШС мәліметінше, елімізде құрылысы жоспарланып отырған болашақ атом электр стансасына өнеркәсіптік-өндірістік мақсаттағы 2 мыңдай маман қажет. Осы орайда мамандардың мыңнан астамы (1800) Ядролық физика институтында даярланады. Олардың 1 500-і оператор, инженер, жабдықтар мен жүйелерге қызмет көрсететін техникалық қызметкерлер болса, 300-ін жоғары білімді мамандар құрайды.
2030 жылға қарай әлемнің алдыңғы қатарлы зерттеу орталықтарының элитасына қосылуды мақсат етіп отырған атом саласындағы іргелі жəне қолданбалы зерттеулерді, ғылыми-зерттеу жəне тəжірибелік конструкторлық жұмыстардың толық циклін жүргізіп отырған Ядролық физика институтының қазіргі кезде салаға кәсіби мамандар даярлауы көш басында тұр. Академиктер Қаныш Сәтбаев, Жабағы Тәкiбаев негізін қалаған ядролық технологиялар ғылымы осы институт базасында жалғасын тауып, атом саласында табысты еңбек етіп жүрген 300-ден аса ғылым кандидаты мен ғылым докторы даярланды.
Қазіргі кезде Ресейдің ядролық физика саласындағы ең ірі зерттеу орталығы – Дубна қаласында елімізден барған 94 ғалым жұмыс істеп, атом өнеркәсібінің жетістіктерін меңгеріп жатыр. Ал кейінгі 10 жылдан бері Жапониядан келген ғалымдар институт базасында 4-буындағы жоғары температуралы газ салқындатқыш реакторлар саласында ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстармен айналысу үстінде.
Биыл ақпан айында Ядролық физика институты Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті және «Қазақстандық атом электр стансалары» ЖШС арасында жасалған келісімде мамандарды Ядролық физика институтындағы ССР-Қ ғылыми-зерттеу стационарлық реакторы, сыни стенд, түрлі типтегі үдеткіш, 23 ғылыми-зерттеу зертханасында даярлау мақұлданған болатын.
Институттың өндірістік базасымен ықпалдастықта ұйымдастырылатын шаралардың дені мамандар тәжірибесін шыңдай түсетіні анық. Жақында Қазақ-Британ университетінде Еуропалық ядролық зерттеулер орталығы – CERN, Энергетика министрлігі және Ядролық физика институты жанынан құрылған 6-халықаралық мектепте ғалымдар медицина мен өнеркәсіптегі жоғары энергетикалық физика, үдеткішті техника, ядролық, радиациялық физика, радиациялық технология саласындағы тәжірибелерін талқылады. Бас пәтері Женева қаласында орналасқан CERN – элементарлы бөлшектер физикасын зерттеу саласындағы әлемдік жетекші ұйым әрі оның зертханалық мүмкіншіліктері де зор.
Халықаралық 6-мектеп жұмысына қатысқан Ұлттық ғылым академиясының президенті, химия ғылымдарының докторы Күнсұлу Закария «Жаһандық өзгерістер, әлемдік инновациялық даму, технология дәуірі ғылымға үлкен серпін беріп келеді. Осының бір дәлеліндей, биыл 13 маусымда Женевада Ядролық физика институты мен Еуропалық ядролық зерттеулер ұйымының NA62 ынтымақтастық туралы меморандумына қол қойды. Ядролық физика институтының NA62 экспериментіне қатысуы ел ғылымы үшін аса маңызды әрі кезекті сынақтарға кезең-кезеңмен ену жоспарда тұр», деді.
Анығын айтқанда, NA62 – Еуропалық ядролық зерттеулер орталығының ең үздік эксперименталды жетістігі әрі бұған дейін жоғары дәлдікпен жасалған NA48, NA48/1, NA48/2 эксперименттерінің жалғасы саналады. Бас директор, физика-математика ғылымдарының докторы, академик Саябек Сахиев атап өткендей, Ядролық физика институтының CERN NA62 ынтымақтастығына енуі ғалымдарымыздың әлемдік ғылыми жобаларға қатысуына жол ашады.
– NA62 үлкен «mega science» жобасынан кейін институт 2028 жылы HIKE жобасына қатысуды көздеп отыр. Бұл тізімдегі 120 ұйымның 34-қатарында Қазақстан тұр. Бұл ел ғалымдарының CERN-дегі бір ғана жобасы емес. Ядролық физика институтының NA62 ғылыми экспериментіне қатысуы – отандық ғылым үшін үлкен олжа. Бұл біздің ғалымдарға миллиардтаған долларға бағаланатын СТРОУ секілді үлкен жұмыстарға қатысуға мүмкіндік береді. Мұндағы екінші үлкен мәселе, СТРОУ технологияларын пайдалана отырып, СТРОУ-детекторларын өзіміз шығара алатын боламыз. Сондықтан CERN – мүмкіндіктерімізді сынайтын әрі шыңдайтын алаң. Қазірдің өзінде бұл мақсатқа 10-нан аса маман даярланды, – дейді С.Сахиев.
Еуропалық ядролық зерттеулер орталығының бөлім директоры Хоаким Мних «Біздің ғылыми эксперименттерімізге Қазақстанның қосылуы, Ядролық физика институты ғалымдарының NА62 экспериментіне қатысуы алдағы уақыттағы бірлескен жобаларымызды тереңдетуге мүмкіндік береді», дейді. CERN-ге мүше емес елдермен байланыс жөніндегі аға кеңесші Кристоф Шефердің айтуынша, бұл ықпалдастық ғылым мен техника саласындағы интеграциялық байланыстарды нығайтумен қатар Қазақстан ғалымдарының беделін арттыруға ықпал етеді. CERN-дегі CMS ынтымақтастығының мүшесі Виктор Ким, Флорида университетінің өкілі Катерина Кузнецова, CERN-дегі Isolde ынтымақтастығының мүшесі Магдалена Ковальски, ғалымдар Ханс Даниэлссон, Андреа Челентано, сондай-ақ Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, ҚБТУ, Өзбекстан Ядролық физика институтының ғалымдары да осы 6-мектеп жұмысы аясында Қазақстан ғалымдарының жетістіктерімен танысып, өз тәжірибелерімен де бөлісті.
Ядролық физика институты базасындағы негізгі қондырғылардың бірі – су-су Қазақстан реакторы (CCР-Қ/ВВР-К). ССР-Қ ғылыми-зерттеу реакторы – болашақ АЭС-ке қажетті мамандар даярлауда тәжірибе жинақтайтын негізгі құрылғы. Реакторда ядролық жəне термоядролық реакторлардың перспективалық материалдарын радиациялық сынау, медицина мен өнеркəсіп үшін радиоизотоптар өндіру, əртүрлі материалдың элементтік құрамын нейтронды-активациялық талдау жүргізіледі. 2016 жылдан ССР-Қ ғылыми-зерттеу реакторы жоғары байытылған ураннан төмен байытылған түріне ауыстырылған.
– Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) атом электр стансаларына және атом реакторларына қоятын талаптары бірдей. AЭС түрі – су-cу энергетикалық реакторы әлемдегі ең қауіпсізі. Сондықтан еліміздегі жалғыз стационарлық ғылыми-зерттеу реакторы ССР-Қ 1967 жылдан бірде-бір оқыс оқиғасыз жұмыс істеп келеді. ССР-Қ зерттеу реакторының құрылымы болашақта елімізде салынатын АЭС құрылымы іспетті. Демек, бұған қарап Алматыда 56 жылдан бергі аралықта атом электр стансасы жұмыс істеп тұр деуге негіз бар, – дейді С.Сахиев.
Бүгінде институт базасындағы «Радиациялық қауіпсіздік» оқу орталығында радиоэкологиялық қауіпсіздік пен қоршаған ортаны қалпына келтіру, радиациялық қауіпсіздікті, дозиметриялық бақылауды қамтамасыз ететін білікті мамандар даярланса, 2003 жылы ашылған «Бұзылмайтын бақылау» оқу орталығы ядролық, радиоактивті заттармен, иондық сәулелермен, қауіпті қалдықтармен жұмыстарды жүйелейді. 2017 жылы салынған «Ядролық қауіпсіздік» оқу орталығында ядролық, радиоактивті құралдар мен қондырғыларды қорғап, оқшаулаумен айналысатын мамандар бақылау жүргізіп, есебін, ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Үш орталықта осы жылдарда 5 мың маман даярланған. Келер жылы өңірлік «Ядролық криминалистика» оқу орталығын ашу жоспарланып отыр. Бүгінде институтта Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің 9 сарапшысы қызмет етеді.
Ядролық физика институтында ССР-Қ зерттеу реакторында және Cyclone-30 циклотронында онкологиялық ауруларды (Йод-131, Молибден-99, Фтор-18) диагностикалау және емдеу үшін өнеркәсіптік (кобальт-57, иридий-192, сурьма-124) және медициналық мақсаттағы радиоактивті изотоптарды өндірудің толық циклі жолға қойылған. Осы орайда институт ғалымдары ядролық физика ғылымының іргелі және қолданбалы жаңалықтарын өнеркәсіптік кешендер, медицина, ауыл шаруашылығы, археологияның игілігіне айналдырумен қатар Қырғызстан, Ресей, Германия нарығына экспорттап отыр. Алдағы уақытта радиофармпрепараттарды Франция, Түркия, АҚШ-қа шығару жоспарда бар. Елімізде радиоактивті изотоптар өндірісі 2021 жылмен салыстырғанда 114 пайызға артқан. Былтыр Германияға алғаш рет кобальт-57 жеткізілген болатын. Институт базасында өндірілетін жараны зарарсыздандырып, инфекциядан қорғайтын Aqua dress медициналық-косметикалық стерильді гидрогельді таңғыштары мен теріге арналған шунгитті маскалар өндірісін дамыту да отандық өндіріске серпіліс беретіні сөзсіз. Қазіргі кезде ғылымды коммерцияландыру аясында бұл өндірісті дамыту мүмкіншілігі зор.
Еліміздің шикізаттық емес әлеуетін дамытуда Ядролық физика институты ғалымдарының радиациялық өңдеу әдісі арқылы судан тарайтын аурулар, сәулеленген суда болатын химиялық реакциялар зиянды органикалық заттардың, зиянды микроорганизмдерді жою әсеріне қатысты жасаған жобаларын өндіріске енгізу уақыт күттірмейді. Радиациялық өңдеу озондауға қарағанда үнемді әрі хлорлаудан әлдеқайда тиімді екенін, әлемдегі азық-түлік тапшылығына тигізетін пайдасы ұшан-теңіз екенін институт ғалымдары әлдеқашан дәлелдеді. Ендігі кезекте бейбіт атомның ел экономикасындағы әлеуетін арттыра отырып, оның жетістігін өнеркәсіпте тиімді қолдануға бағытталған жобаларға жол ашу керек.
АЛМАТЫ
