Кез келген ұлт, халық үшін ең басты құндылық – тарихы мен мәдениеті. Ал осы құндылықтың материалдық бөлігін сақтайтын бірден бір орын – әрине, архив.
– Сол себепті де архив ісіне жүктелетін жауапкершілік өте зор. Архивтің арқасында уақыт байланысы, мәдениет пен қоғамдық өмірдің даму тарихы сақталып, құжаттармен баяндалады. Архив тарихи шежіре қоймасы ғана емес, әрбір ұлттың басты қазынасы да. Қазақстан мемлекеті тарихының қалыптасуында архивтердің маңызы да зор болды, – дейді Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің басшысы Айжан Сауғабаева.
Бәрі Бөкейлікте басталған
Батыс Қазақстандағы архив ісінің тарихы ХVIII ғасырдың соңынан бастау алады. Тұңғыш архивтің құрылуына Бөкей хан мен оның ұрпақтары себеп болыпты. Ал Бөкейдің ұлы Жәңгір ханның тұсында архив ісі қалыптасып, кәдімгідей дами бастады. Хан ордасының архиві 1784 жылдан басталып, Бөкей ордасын басқару, экономикасы, мәдени өмірі, кіші жүз қазақтарының тарихы, Исатай Таймановқа қатысты құжаттарды қамтыған. Алайда 1917 жылы қаржы тапшылығы, құжаттарды сақтайтын арнайы ғимараттың болмауы, білікті мамандардың жетіспеуі салдарынан Бөкей архиві дағдарысқа ұшыраған. Сол себепті Қазақ ССР-інің Орталық архивін басқарған Александр Мелков 1924 жылы Хан архивін басқа құжаттарымен бірге Орталық архивке көшіру туралы мәселе көтерген. Осылайша, Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы Нығмет Нұрмақовтың жеке өкімімен Бөкей хандығының және Орынбор архивінің құжаттары тікелей Алматы қаласына көшірілді. Ол құжаттар қазірге дейін сол жерде сақталып тұр.
Ал Батыс Қазақстан облысының мемлекеттік архив қоры Азамат соғысынан кейінгі жылдарда құрыла бастады. 1917 жылдың 1 қазанына дейін жергілікті тарихқа байланысты құжаттар Мәскеу, Орынбор, Алматы, Астрахан, Санкт-Петербург қалаларының және Ресей Федерациясының басқа қалаларының ведомостволық архивтеріне қойылып сақталған. Сол кездері көптеген құжат жоғалып, жыртылып және өртеніп кеткен.
1923 жылы 10 мамырда губерниялық атқару комитеті Президиумының «Орал губерниялық архив бюросын ұйымдастыру туралы» шешімі шықты. Міне, дәл осы күн Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің туған күні болып аталып келеді.
Бір ғасырдың қазынасы
Әрине, Орал қаласы патшалы Ресей кезінде де, кеңестік Қазақстан тұсында да маңызды елді мекен, қалыптасқан орталық болды. Қалалық мәдениеттің, үлкен өлкенің кіндігі ретінде архив ісі де жедел дами бастады. Орал губерниялық статистикалық бюросы құжаттарынан басталған архивте 1924 жылдың аяғына қарай 53 қор, 15 270 іс тіркеліпті. Ал 1932 жылдың 1 сәуірінде 412 қор, 108 677 іс, 87 газет тігіндісі жиналған.
1941 жылы соғыс басталғанда Оралға одақтас республикалардың эвакуацияланған архивтері – Сталинград, Астрахан, Николаев, Одесса облыстық мемлекеттік архивтері, Молдавия КСР ІІХК Кишинев уездік мемлекеттік архиві, КСРО-ның түрлі мекеме архивтері көшірілді. Ал 1942 жылы Батыс Қазақстан облысы архиві құрамынан Гурьев архиві дербес бөлініп шықты.
1953 жылы Батыс Қазақстан облыстық архиві құрамынан біраз құжат алынып, Мәскеу, Алматы архивтеріне берілген. Бұлар негізінен әскери бөлімдер мен госпитальдардың құжаты, сондай-ақ революцияға дейінгі бірқатар қорлар еді.
Бүгінде Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінде 2 499 қор, 677 680 сақтау бірлігі бар екен. Бұл дегеніңіз өңірдің ғасырдан артық жылнамасы, миллиондаған адамның тағдыры деген сөз ғой. Құрылуы 1923 жыл дегенмен, нақты құжаттардың датасы 1919 жылдан басталады. Сондай-ақ 1864-1927 жылдар аралығында толтырылған метіркелер – жергілікті мешіттер мен шіркеулердің тіркеу кітаптары да генеалогиялық зерттеу, өлкетану ізденістері үшін таптырмас ақпарат көзі. Архивте сақтаулы 59 мерзімді басылым тігіндісінің ең әрісі 1860 жылдан басталады.
– Әсіресе 1860-1930 жылдар аралығында шыққан көне басылымдар көбірек сұранысқа ие. Мысалы, «Яицкая правда» және «Красный Урал» газеттері жиі қаралады. Сондай-ақ 1863 жылдан бастап шыққан кітап қорымыз да бар. Мұнда әскери атамандардың есептері, жалпы санақ қорытындылары, Орал облысына шолу, округ пен ауылдар туралы, атаулы күндер тізбесі секілді құнды құжаттар бар, – дейді Айжан Нұрғалиқызы.
Тәуелсіздік шежіресі
«Бүгінгі күн – ертеңгі тарих» деген сөз рас қой. Облыстық архивтегі тарихи құңдылығы жоғары дүниенің бір парасы – 1991 жылдан қалыптаса бастаған құжаттар. Бұлардың құнды болатын себебі – жас, тәуелсіз Қазақстан Республикасының, соның ішінде шекарадағы Батыс Қазақстан облысының да қалыптасуы мен дамуының елеулі сәттері баяндалады.
Мәселен, майдангер Жымпиты және Орда аудандарының «Құрметті азаматы» Мұхтар Әжіғұлов, белгілі суретші Сәкен Ғұмаров, еңбек ардагері, мәдениет саласының еңбек сіңірген қызметкері Наурызғали Сыдықов, тарих ғылымдарының кандидаты Исатай Кенжалиев, жазушы Энгельс Ғаббасов, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Жайсан Ақбаев тапсырған құжат коллекциялары өзінше қызықты мазмұнды құрайды.
Жергілікті архивистер Қазақстан және Ресей мемлекеттерінің архив қорларынан Сырым Датұлының 250 жылдығына және Бөкей хандығының құрылғанына 100 жыл толуына байланысты құжаттарды анықтап, көшірмелерін архив қорына тапсырды.
– Егемендік алғаннан бастап құрылып жатқан құжаттаманың маңызы зор, өйткені онда жас егемен мемлекет – Қазақстан Республикасының және онымен бірге біздің облыстың құрылуы, қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері бейнеленген, – дейді архив басшысы.
Толайым табыс
Әрине, кез келген саланың жұмысын алға сүйрейтін сапалы мамандар ғой. Батысқазақстандық архивистер де еліміз бойынша үнемі алдыңғы қатардан көрініп жүрген үлгілі ұжым.
2015 жылы қараша айында Алматы қаласында өткен жас мұрағатшылар байқауында Ақ Жайық өңірінің жас архившілері I орынды, 2019 жылы Қызылордада ІІ орынды жеңіп алды. Ал 2021 жылы пандемия кезінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік және ведомстволық архивтер арасындағы IV Республикалық жас архившілер байқауы Орал қаласында онлайн өтті. Ел тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған, Қазақстанның әр аймағынан 7 команда қатысқан сайысты оралдық архившілер тамаша ұйымдастырған болатын.
Архив мамандары бұрын-соңды ғылыми ортаға, жалпы көпшілікке беймәлім құжаттарды жүйелеп, құжаттар жинағы мен анықтамалықтар шығаруды жолға қойған. Мысалы Орал архившілері дайындаған алты томдық «Боздақтар» Зерде кітабы, Бөкей Ордасының тарихына арналған «История Букеевского ханства. 1801-1852 гг» атты жинақ бүгінде зерттеушілердің қолынан түспейтін құнды еңбекке айналды. «Кітаптар мен құжаттар жинағын шығарудың мәні өте жоғары. Себебі бір тақырып немесе тарихи оқиға бойынша топтастырылып, жинақталған архивтік құжаттардың негізінде өлкетанушы ғалымдарымыз еліміздің тарихын жазып, белгісіз тұстарын ашуға септігін тигізеді», дейді архив басшысы Айжан Сауғабаева. Өкініштісі, архив қызметкерлері дайындаған жинақтың бәрін кітап етіп шығаруға қаржы тапшылығынан мүмкіндік бола бермейді.
«Болашақтың архиві»
Қазақстанның қиыр шетінде жатса да, Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архиві – еліміз бойынша электронды қызмет көрсетуде алда тұрған мекеменің бірі. Мұның сыры – Орал архивінің жаңа технологияға, инновацияға ерекше көңіл бөлуінен деп ойлаймыз. Сонау 2015 жылы-ақ БҚО архивінің директоры Айжан Сауғабаева және зерттеушілермен жұмыс және ақпараттық технологиялар секторының меңгерушісі Айгүл Исқақова әзірлеген «Электрондық үлгіні пайдалану бойынша әдістемелік ұсынымдар» атты жұмыс республикалық байқауда жүлде алған еді. Мәдениет және ақпарат министрлігінің «Бірыңғай электронды архив құжаттары» атты ақпараттық жүйе жобасы Батыс Қазақстан облысында кең ауқымда жүргізіліп отыр.
– Бүгінге дейін біздің архив қоймасы және цифрландыру бөлімі мамандары 112 қор, 78 345 мың іс, 12 329 807 парақ құжатты сканерлеп базаға салды. Ғылыми еңбектерді, әлеуметтік-құқықтық құжаттарды бірінші кезекте э-форматқа көшіріп жатырмыз. Бұл – өте керек іс. Әсіресе індет кезінде онлайн, цифрлық, электрондық форматтың қаншалықты маңызды екенін көрдік қой, – дейді Айжан Сауғабаева.
Қазіргі таңда архивтің оқырман залы 200-ге жуық тұлғаға офлайн және онлайн бағытта қызмет көрсетеді. Зерттеушілер қатарында Ресей Федерациясынан және Қазақстан Республикасының Астана, Қостанай, Ақтау, Алматы, Қарағанды, Атырау, Тараз, Ақтөбе қалаларынан келетін ғалымдар да бар. Орал архивінің электронды қызметін пайдаланған талай адам жүрекжарды ризашылығын пікір парағына қалдырып жатады.
«Мен БҚО Мемлекеттік мұрағатында электронды архив барын әуелі фейсбук парақшасынан көрдім. Бірден сайтқа кіріп, қорлармен таныса бастадым. Менің зерттеу тақырыбым «Соғыс балалары» (1941-1945 жж) болғандықтан, бірден ҰОС-ға арналған құжаттар жинағын көріп, қуана әрі қызыға қарадым. Айта кететін жайт, Алматы, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары архивтерінің сайтына кіріп едім, электронды базасы жоқ болып шықты. Сонда Қазақстан бойынша сіздің мекеме бірінші болып үкіметтің ақпаратты цифрландыру бағдарламасын жүзеге асырған екен. Бұл – басқа мұрағаттарға үлгі боларлық үлкен көрсеткіш. Әсіресе зерттеушілермен жұмыс және құжаттарды пайдалану бөлімінің архившісі Ботакөз Нағымоваға ерекше ризамын. Электрондық оқу залына тіркелу, қажетті құжатқа тапсырыс беру жолдарын қайта-қайта түсіндіріп, үйретті», деп жазыпты тарих ғылымының кандидаты Гүлбану Сүгірәлімова.
Түйткіл тезірек шешілсе...
Ғасырлық тойдың үстінде жұмысқа кедергі, көңілге қаяу түсіретін жайттарды айтпай кетуге де болар ма еді?
Бірақ айтпауға болмайды. Жақында сенатор Дархан Қыдырәлі Үкімет басшысына депутаттық сауал жолдап, бірнеше мәселе көтерді. Соның бірі – архив қоймаларының күрделі жағдайы.
«Кез келген елдің өткенін қаттап, бүгінін болашақпен жалғайтын жады, ұлттың тарихи санасын қалыптастыратын құнды құжаты, мемлекеттің меншігін айқындайтын айғағы – архив екені белгілі. Бізге келген хаттарға байланысты архивтеріміздің жай-күйі қандай деген сұраққа жауап іздеген едік. Жағдай көңіл көншітерлік емес екен», дейді сенатор.
Дәл осы мәселе Батыс Қазақстан облыстық архивінің де басында бар. 1978 жылы салынған архив ғимараты әбден толған әрі тозығы жеткен. Құжаттарды қалыпты температуралық және ылғалдық режімде сақтауға мүмкіндік жоқ. Қазақстанның барлық облысында қалалық архив бөлек мекеме болса, Батыс Қазақстанда ол жоқ. Осының бәрі облыстық архивтің жүктемесін еселеп арттырады. Мысалы, құжат қорына есептегенде БҚО архивінде 83 маман қызмет етуге тиіс. Алайда архив штаты 28 адам ғана. Архившілердің орташа жалақысы 120 мың теңге шамасында. Қазақстанның батыс өңіріндегі үш облыстың архившілері ауылдық жерде жұмыс істегені үшін 25 пайыз үстемеақы ала алмай отыр. Шын мәнінде, өңірлердегі архивтерге кешенді өзгеріс қажет.
Тәуелсіздік жылдары Алматы, Астана, Түркістан, Қызылорда, Шымкент қалаларында ғана жаңа архив ғимараты салынған. Өзге облыстар «құрыққа сырық жалғап», амалсыздың күнін кешіп келеді...
Батыс Қазақстан облысы
