Елдік жобаның қорытынды жиыны

Зерттеу-іздеу және жи­нақтау-талдау жұмыстарына баса ден қойылған комиссия қызметін үйлестіру үшін Жобалық кеңсе құ­рылып, құра­мына ғалымдар, зерт­теушілер және мемлекеттік орган­­дар­дың өкілдері кірген еді. Түрлі санат­та­ғы саяси қуғын-сүргін құрбандарын қам­ту үшін нақты тақырыптар б­о­йынша бөлінген үш ғылы­ми топ жа­сақ­та­лып, әр өңірде аймақтық комиссия құрылған.

Отырысты ашқан Мемле­кет­тік ке­ңесші Ерлан Қарин комиссия жұ­мы­сына атса­лысқан ғалымдардың арқа­сында өткен ғасырдың 20-50-жылдарында жаппай саяси қуғын-сүргін ке­зеңіндегі жұмысты жүйелеуге мүм­­кіндік туғанына тоқталды. Бұл еліміздің зор ғылыми әлеуетін жұ­мыл­дыруға, теңдессіз мұра­ғат мате­риал­дарын ашуға және бұрын-соңды болма­ған әдістемелік зерттеу жұмы­сын қалыптастыруға жол ашты. Оның айтуынша, Мемлекеттік комис­сия құ­рамында 425 ғалым мен зерт­теуші, оның ішінде 260-тан аса маман аймақтық комиссия­да еңбек етті. Олар еліміздің түкпір-түк­пі­рін­дегі 60-тан аса мемлекеттік және ве­домстволық архивте ауқымды жұ­мыс атқарды.

«Бұрынғы кеңес одағы рес­пуб­ли­каларында осындай ауқымды дең­гейде ұйым­дас­тырылған жұмыс бол­ған жоқ. Осыншама ғалымды жинап, жүйелі жұмыс істе­лінбеген. Сон­дық­тан ең алдымен атсалысқан барша азаматқа алғыс айтамын. Сіздердің еңбектеріңіз ертең іздеріңізді басатын ғалымдар мен зерттеушілерге ғылы­ми капитал болмақ. Екіншіден, іздестіру және экспедиция жұмыстарына аймақтық комис­сия­ның ғалымдары зор үлес қосты. Олар елі­міздің әр өңіріндегі 60-тан аса архивте ауқымды жұмыс атқарды. Олар көпшілікке белгісіз болып келген көптеген құнды материал тапты. Үшіншіден, архив материалдары құпия құжат болғандықтан онымен айналысатын арнайы ведомстволық комиссия құ­рылды. Оған арнаулы қыз­меттің өкілдері кірді. Әрбір құжат мұқият қаралып, талданып, тиісті баға берілгеннен кейін құпия ұсталған құжат­тың барлығы арнайы орталық­тарға жіберілген. Қазірдің өзінде 2,6 миллионнан аса құжат пен материалдан құпия белгісі алынып тасталды. Бұл ғылыми ортадағы бірегей тәжірибе деп айтуға болады. Осы ретте ға­лымдардың жұ­мысына атсалысып, қолдау көр­сеткен мемлекеттік құры­лымдардың өкіл­дері мен басшыларына алғыс айтамын», деді Мемлекеттік кеңесші. Сондай-ақ Президент архиві жанындағы өткен ғасырдың 20-50 жылдардағы саяси қуғын-сүргін материалдарын зерттеу орталығының жұмысын атап өткен Ерлан Қарин: «Бұл – Мемлекеттік комиссия қыз­метінің қоры­тын­дысы зерттеушілерге қол­жетімді болуын қамтамасыз ететін біре­гей ұйым. Орта­лықтың базасында ерекше ин­фрақұрылым бар. Табылған тарихи құжат­тар­ды бір қорға біріктіруге, сақ­тау­ға, саралауға, каталогке бөлуге және цифр­лық формат­қа кө­шіруге мүмкіндік туды. Орта­лық­та тарихи мұра­ларды қалпына келтіру­ден бас­­тап, сақтауға, ғылыми зерт­теуге дейін барлық са­ты­ны қамтитын архивтік құжаттармен жұ­мыс істейтін толық цифрлық жүйе түзілді. Арнайы жабық мемлекеттік архивтерден екі жыл ішінде осы орталыққа репрессия құр­бан­да­рына қатысты 688 мыңнан аса іс және 48 мыңға жуық есепке алу карточкасы берілді. Бұл жұмыс әрі жалғасып жатыр. Жүз жылда осы архивке 700 мыңнан аса материал жиналса, екі жылда 600 мыңнан аса материал қосылып отыр. Жұмыс нәтижесінде Мемлекеттік комиссия саяси қуғын-сүр­гінге ұшыраған 311 мың­нан аса адамды ақтау үшін қол­да­ныстағы заңнама аясында нақты жұмыс жүргізді. Зерттеу нәтижесі Мемле­кет­тік комиссия материал­дары­ның 72 томнан тұратын жинағы ретінде бір сериямен әзір­ленді. Жинаққа бірегей си­рек тарихи құжаттар енеді», деді.

Жоғары білім және ғылым министрі Саясат Нұрбек комиссия жұмысы сәтті жүр­гізілуіне сала басшылығы мен жергілікті университеттер мейлінше қолдау көрсеткенін және алдағы кезде осы бағыт ғылыми гранттар негізінде салаланатынын мәлімдеді.

Басқосуда арнайы баяндама жасаған жобалық офистің басшысы, танымал заңгер Сабыр Қасымов атқарылған жұмыстардың әдіснамалық негізіне, сондай-ақ ақтау жұ­­мыстары халықаралық және отандық заң­на­маларға сүйеніп атқарылатынын, бұл ша­ра­лар­дың адамзаттық құндылықтарға сәй­ке­сетінін айтты. Сондай-ақ ол өңір­лік ғылыми топтардың жұмыс­тары­на оң баға беріп, ортақ та нәти­желі жұмыс келешекте ғылыми аяда жал­ғаса беретінін жеткізді.

Сонымен бірге жиында белгілі тарихшы-ғалымдар Күлғазира Балтабаева,  Зәуреш Сақтағанова, Президент архивінің директоры  Әлия Мұстафина әр бағытта атқар­ған жұмыстар бойынша баяндама жасады. Жарыссөз кезеңінде Сенат депутаты Н.Жүсіп, Мәжіліс депутаты А.Сарым, «Қазақ газеттері» серіктестігінің бас директоры, академик Д.Қамзабекұлы, Мемлекет тари­хы институты директорының орынбасары Б.Аяған, жергілікті комиссия мүшесі, Ясауи уни­верситетінің профессоры Х.Тұрсын, т.б. пікір айтты.     

Айдос Сарым Прези­дент­­тің бастамасын жүзеге асыру ортақ іс екенін атап өтіп, ар­хившілер мен тарих­шыларды біріктіретін бірегей қоғамдық, ғылыми-танымдық ұйым құруды ұсынды. Сондай-ақ ол тарихи концепция ауадай қажеттігін, архивтердің дең­гейін күшейтіп, тарыдай шашы­лып әр ведомстволарға бөлінген құрылымдарды бір меке­менің қарауына тапсыру маңызын айтты. Депутат­тың пікірінше, зерттеу жұ­мы­сын жандандыру үшін қол­да­ныстағы тиісті заңнамаларға өзгеріс енгізіп, тарихшылар мен зерт­теушілерді мем­лекеттік деңгейде қол­дау­ға назар аударған дұрыс.

Академик Дихан Қамза­бек­ұлы жергілікті жерде зерт­теу жұмысын өлке­та­нумен байланыстыру қажет­тігін, сонымен бірге маман­дан­­ды­­руды жүйелеуді ұсынды. Қазір ма­гистрлік, доктор­лық бағдарламалар бар. Ен­дігі жерде заманауи архив ісі бағытына да тартып, ма­­ман­­дан­дыру негізін қалыптас­тыру қажет деді. 

Отырыс соңында Мем­лекеттік комиссия мүшелері, ғалым-зерттеушілер, сарапшылар комиссия жұмысына және ғылыми зерттеу қыз­метін жүргізуге мемлекет тара­­пы­нан әрдайым қолдау көр­сеткені үшін Мем­лекет бас­шылығына, жауапты орын­дарға риза­шылық білдіріп, ұрпақ бо­йын­да­ғы ұлт­тық рухты қалыптастыруға өз үлесін қоса бере­тінін жеткізді.