Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Думбадзенің «Ит» әңгімесі өте әсерлі туынды, қазақшалаған – жазушы Нұрлан Қабдай. Оқиғалары соғыс сұмдығымен өрілетін грузин жазушысының шығармасын оқып болғанда, иттікті тудыратын сол хайуанның өзі емес, адамдар ма деп қаласыз. Баласы соғысқа кеткен Спиридон шалдың немересі тауып әкелген ит ақыр аяғы сол шалдың досына айналады. Қолбаладай тіл алғыш, қиянатқа бармайтын сезімтал хайуан кемпірсіз шал мен әке-шешесіз бала тұрып жатқан шаңырақтың үшінші мүшесіндей болады. Бір күні түнде ауылдағы иттер қатты шулайды да, ертесіне бір тұрғын ауыл сыртында бөтен иттің өліп жатқанын көреді. Әлгі өліп жатқан бөтен иттің иесі көрші ауылдан іздеп келіп, «бұл менің итім, кеше баламды қауып алды, баламның жағдайы мәз емес, ит құтырған ба, жоқ па, білу үшін басын сараптама орталығына апаруым керек» деп, өлген иттің басын шауып алып кетеді. Түнде ауыл иттерінің шулағаны – көрші ауылдан қаңғып келген әлгі бұралқыны талағаны, демек құтырындының «құтын» жұқтырып алуы мүмкін ғой... Ендеше, не тұрыс? Әлгі өлген ит анық құтырған ба, жоқ па, оған көз жеткізу жоқ. Ауылдағы иттің бәрін қырып салу керек. Бір-ақ кеште ауылдың барлық тұрғыны келісіп, ит атқандағы дауысқа төзу мүмкін емес еді дейді жазушы. Жалғыз-ақ үй – әлгі шал мен немересі иттерін атпай, алып қалады. Кейін ауылдағылар келгіштеп, қырын қарай бастаған соң, шал немересіне атып таста деп ауыл сыртына жібергенімен, ол екі оқты далаға атып, түнде ит қырғынын естіген итіне қашып кетуін «түсіндіріп» қайтып келеді. Кейінірек шал өлгенде немересі құтқарып жіберген иті жаназасына келеді. Кезінде шалға «итіңді атып таста» деп келген көршісін сонда әлгі ит үйге жолатпай, қуып шығады.
Бір-ақ кеште ауыл-аймақтағы иттің бәрін қырып салғандағы оқиға кеңестік қызыл қырғынды еске түсірмей қоймайды. Сараптама нәтижесінде таланып өлген әлгі ит құтырмаған болып шығады. Оның анық-қанығына жетпей ит атуға асыққан адамдардың пиғылына не дей аласыз? Шаш ал десе, бас алу ғой. Тіпті әңгіме ешбір астарсыз, болған оқиғадан алынған күннің өзінде сол заманның шектен тыс қанқұмарлығын көрсетпей ме?
Булгаковтың «Ит жүрегі» хикаяты – бұдан да күрделі дүние. Мұндағы ит – өскен ортасын сүймейтін, жүрген жерін ойрандайтын құбыжық. Бұл, әрине, пролетариаттық жүйеге жаны қас профессор Ф.Преображенскийдің тәжірибесінен туған жаратынды. Яғни әртүрлі тәжірибе мен қоғамдық құбылыс қалыптастырған адам кейпіндегі ит. Профессордың бар ойы – хайуанға адамның миын салып, тәжірибе жасау. Шамасы, айналасындағы «тәртіп орнатушылардан» түңіліп болған соң, әлгіндей амалға тәуекел етеді. Және соған қол жеткізеді де. Әл үстінде жатқан адам өлген бойда профессор қасындағы доктормен бір ай бойы үй тәртібінде өмір сүрген Шарикті (ит) дәрімен ұйықтатып, миына ота жасап, орнына адамның миын салады. Шығарма 1925 жылы жазылған. Бұл уақытта ондай отаның елесі болды ма десеңізші жер бетінде. Ота жүргізген сәтті автор шебер жеткізіп қана қоймай, алғашқы экспериментке байланысты дәрігерлер толтырған күнделікті, адам миы салынған ит күн сайын қалай өзгергенін майдан қылшық суырғандай егжей-тегжей жазады. Аударма қандай және. Шығарма қазақша жазылғандай оқылады. «Qasym» кітапханасы сериясымен жарық көрген кітапты аударған – әдебиетші ғалым, аудармашы, ақын Кенжебай Ахметтің тәржімасы мінсіз екенін айтпай кетуге болмайды.
Не керек, профессор иттен адам жасап шығады. Бірақ, өкінішке қарай, адам емес, ит болмысты оңбағанның өзі болады әлгі. Профессордың үйінде істемейтіні жоқ, жүрген жеріне шөп шықпайтын албастының өзі. Араққа құмар, тойып тамақ ішсе, сосын өзінің дегені болса, басқа қалауы жоқ. Бір сөзбен айтқанда, қара ниет нәпсінің құрдымына жұтылған, ойлауы оспадар бірдеңе. Біреулермен тамырлас болып, оларды да қан қақсатып, тіпті өзінің жалғыз жақтасын топалаңға батырып, алдап кетеді. Өзі тұрып жатқан үйге тағы сүйкімі жоқ, түздегі әдеті одан да сорақы. Ақырында профессор мен докторға қару кезеніп, атпақ болған ит жүректі жаратындыны профессор қайтадан өз қолымен таз қалпына түсіреді. Шығармадағы шиеленіске түсіп кеткен сіз де ит баяғы Шарик болып шыға келгенде ғана уф деп бір дем аласыз.
Автор ол баста адамдардың иттігі туралы (сол кездегі жүйе) көп айтады. Сол себепті де 1925 жылы жазылған шығарма НКВД тарапынан сотталып, Германия мен Британиядан 1967 жылы бір-ақ басылып шыққан. Кеңес одағында тек 1987 жылы жарық көрген. Ал шығарманың түйінін автордың өзіне қалдырамыз: «Өзіңіз де білесіз, жаңалық ашылды, бірақ қандай жаңалық, – осы тұста Филипп Филиппович қос қолымен терезе перделерін күйзеле нұсқады, шамасы, Мәскеуді меңзесе керек, – есіңізде болсын, Иван Арнольдович, бұл жаңалықтың бірден бір нәтижесі мынау ғана, ендігі уақытта біздің бәріміз әлгі Шариковті (ит-адамды айтқаны) мына жерден көретін боламыз».
