ҰЙFЫР ТЕАТРЫНЫҢ ҰШАР ШЫҢЫ

Алматыдағы Орталық Азия елдерінің ІІІ халықаралық театрлар фестиваліне Қазақстаннан алты театр ұжымы қатысып, Құдыс Қожамияров атындағы республикалық ұйғыр музыкалық драма театрының белгілі режиссері Ялқунжан Шамиев сахналаған “Идиқут” спектаклі екінші жүлдені жеңіп алды. Ал бірінші орын қырғыз драма театры сахналаған “Шыңғысханның ақ бұлты” қойылымына, үшінші жүлде Өзбекстанның Сур­хандария облыстық драма театры әзірлеген “Тентек шал” комедиялық спектакліне берілді. Кезінде Шекспирдің “Лир патшасын”, шығыс классикасынан “Фархад-Шырын”, ұлттық драматургиядан “Анархан”, Исмайыл Саттаровтың “Герип-Санам” сахналық туындыларын ұсынған сахнагерді шара аяқталарда қазылар алқасының төрайымы Томирис ханым алдағы жылы Түркияда өтетін халықаралық фестивальға шақырды. Ұйғыр театрында жиырма екі жылдай бас режиссер болып қызмет істеген, “Құрмет” орденінің иегері, халықаралық және республикалық фестивальдердің лауреаты, ал бүгін қос бірдей табысқа кенелген қойылым авторынан ұйғыр театрының өткен және биылғы табыстары туралы баяндап беруін өтінген едік. – Алатаудың айбынын асқақтатып, рухани байрағын көкпен таластырып, мерейді шалқар көлдей тасытқан шеру биыл осымен үшінші рет өтіп отырғаны мәлім. Үні мен үлгісі басқа бәйгелерден алабөтен өнер бәсекесінде “Идиқут” спектакліңіз оза шауып, бәйге алып жатыр. Құттықтаймыз. – Бір менің ғана қуанышым десем, тым артық айтқандық болар, мұны жалпы осындағы театр өнеріне тер төгіп жүрген барша әріп­тес­те­рім­мен бірге шыққан шыңыма жат­қы­замын. Сахналық өмір күнделікті қарабайыр тіршілікке ұқса­ма­ғанмен, мұнда да жүгіңнің бір ше­тін қатар көтерісетін жора-жолдас­тарың, сырыңды бө­лісер етбауыр туыстарың сияқты қан­шама тағдырлар жаныңа сәу­ле шашып тұрады. Сол мейірбан сәу­лелер көңілді көгорай белдеулерге жиі алып қашады. Көптен ойда жүрген тұлғалар бейнесі көз алдың­нан айбарлана тізіле шығады. Бір толғақ іште талықсып, еш маза бер­мей сар­сылтады. “Идиқут” – жай­машуақ сәт­тегі көңіл айнасы емес. Ар жағында сан­даған көздер қа­далып тұрғандай әсерде жүрдім. Он­дағы кейіпкерлердің әрбірімен етене та­ныстым. Олар да менің жа­ным­мен біте қайнасып кетті. Ана құрса­ғын­да­ғы баласын тоғыз ай көтеріп ба­рып, дүниеге перзент әкелетіні Жа­рат­қанның үлкен бір құдіреті болса, шығармашылық адамының тағдыры да сол іспеттес. Әр сахналық қо­йы­лымың – іңгәлаған нәрестең. Оны ая­лайсың. Бойыңдағы бүкіл асыл қа­сиет­іңді төккің келеді. Оның атына жақсы сөздердің айтылғанын жаның қа­лайды. Себебі, ол да сенің ер­тең­ің­нің жалғасы, ұрпағыңның бо­лашағы сынды. Олармен сырласқан Алматының айлы түндерінде жұл­дыз­дар тылсымына бойладым. Бай­тақ далада бабалар рухы кезіп жүреді екен. Тау лебімен құлағыма бұлақ­тың сыбдырындай әсем әуен құйы­лып, таң алдында әзер көз ілген шақ­­тардың әсері өз алдына бір қы­зық әңгіме. Шыңғысхан тақы­ры­бы­на қалам тер­бегендер үшін бұл тұл­ғаның қыр-сырына қанығу қан­ша­лық қиын соққанын өз басым осы туындымен бетпе-бет келгенде анық мо­йындадым. Қиыр-шиырына зейін ауған сайын тіпті күрделеніп, бояу­лары қатпарланып бара жатқан тарихи бейнеге ұйғыр театрының баруының өзін мен ұлттық театрдың даму дәуіріндегі айтулы оқиға деп санаймын. Бұл – бір. Екіншіден, осы фестивальға үш театр Шың­ғыс­хан тақырыбымен келіпті. Бірі – өзіміз болсақ, астаналық театр мен қыр­ғыздар да қаһарлы қол­бас­шының тарихи бейнесін қонымды сахналап ұсына білген. Шыңғысхан мен ұйғыр пат­ша­сы­ның кездесуі бұрын-соңды әң­гімеге өзек болмаған тың тақырып қой. Оны сахна тіліне түсіру жұрт үшін одан әрмен күтпеген жаңалық болды деп ойлаймын. Қазақстан театр­ла­рының арасынан суырылып шы­ғып, жүлдеге ие бо­луы­мыздың сыры осындай ерекше ізденістің арқасы екенінде дау жоқ. Біз бұ­рын­ғы ескі соқпақтың ізімен ілбіген жоқ­пыз. Ешкімге ұқсамайтын сарын таптық. – “Идиқут” деген сөз ұйғыр­шадан аударғанда қандай мағына білдіреді? – “Бақытты әмірші” деген сөз. Тарихи тақырыпқа қалам тербеу үшін адамға тарихтың қаншама қалың қат­парына шұқшиюға тура келеді. Белгілі жазушы, драматург Ах­метжан Ашировтың романы негі­зін­дегі сахналық қо­йы­лымның тұ­сау­кесері былтыр өтті. Оқиғасы тым әріден баяндалады. ХІІІ ғасырда ұйғыр­лар­дың Баурчук деген атақты әміршісі өмір сүрген. Ол тарихи деректе Шыңғысханмен кездеседі. Хан оған қызы Алтынбикені ұза­та­ды. Бүгінгі заман зердесімен тү­йін­делгенде, спектакльдің басты лейт­мо­тиві осы. Кө­рермен үшін қазір та­рихи тұл­ға­лардың бұрын ойға көп та­мызық болмаған сырлары қы­зы­ғырақ. Қос тұлға бір-бірімен қашан, қандай сәтте кездесті, ел мен жер тағдыры жайында мұңлы жүректер қалай үндесті, жандарын жегідей жеген басты дерт не болды, қалай күйзелді, кешегі бабалардың таудағы жаң­ғырығы мен даладағы дүбірі жайында кейінгі ұрпақ не біледі деген сан сауал елеңдетеді. Осы құп­и­я­ны ашуға барынша тырысып бақ­тым. Бағасын көрермен беруі керек. – Әлгінде сарыны бөлек дедіңіз. Мәселен, қай жағын айтып отырсыз? – Мәскеулік белгілі балет­мейс­тер Алишер Хасановқа қолқа салған бола­тынбыз. Спектакльдің негізгі ойы пластикалық қимылдар арқылы берілді. Әрбір оқиғаны үнсіз түйін­деп, тілдің өзі түбіне дейін жеткізіп бере алмайтын ойларды би бедер­ле­рі­мен бейнелі, жұрт бір деммен та­ма­шалайтындай өрнекте өргендіктен ке­лер жылы Түркияда өтетін театр­лар фестиваліне шақырту алдық. Мәскеудің жасөспірімдер театрынан келген қонақтың келуі ұжымның шы­ғар­машылық шыңдалуына едәуір септігін тигізді. Мұндай дәстүрлер кейін де жалғаса бергені дұрыс. Екіншіден, суретшінің еңбегінде шек жоқ. Бұл ретте Гузель Ма­ме­ди­нова қыруар жұмыс істеді. Будда дініндегі ұйғырлардың фольклорлық үлгідегі ұлттық киімдері мүлде бөлек, безендірілуі мен зергерлік әше­кей­лері көз жауын алатын еді. Өз ісің­нің нағыз шебері болмасаң, сол кезеңдегі шаш үлгісін жасау, кос­тюм­дерін мінсіз тігу екінің бірінің қиялы жете бермейтін үлкен еңбек. Спектакльдегі киім үлгілері түгелдей жаңадан ті­гіл­ді. Одан қаржы аяп қалған жоқпыз. – Басты бейнелерді кімдер сом­да­ды? – Шыңғысханның рөлін “Дос­тық” орденінің иегері Махмұтжан Дараев сом­даса, Баурчук бейнесін жас әртіс Дилшат Аманбаевтың сәтті ойнап шыққаны ертең жұлдыздар санатынан көрінетін тағы бір та­лантты әртістің өсіп келе жат­қа­нына иландырды. Шыңғысхан рөлін сомдаған үш театрдың әртісі де же­ке­леген жүлделермен мара­патталды. – Театрдың жетпіс бес жылдық асуы­ның асқаралы шыңдарын жиі еске алар ма едіңіз? – Осыған дейін де талай бәй­гелерден сүрінбей келіп жүрдік қой. Каир фес­ти­валіне қатысқан сәттер жадыма жарқын жақтарымен оралады. Венгрия, Германия сапар­ла­ры жылы әсерге бөлейді. Дәс­­тү­ріміз бен салт-санамыз бөлек ел­дердің жұртшылығы “Табыт” спек­так­лімді тама­ша­лағаны, шығар­ма­шы­лығыма жоғары баға бергені жанымды марқайтып, театр беле­сінің бейнелі бедері болып қалды. 1998 жылы республикалық театрлар фес­ти­валіне “Тағдыр есігі” спект­ак­лі­мен бардық. Осы бәйгеде Мая Тоқ­тахунова ең үздік әйел рөлі номинациясы бойынша бас жүлдеге ие болды. Жақында Қырғызстанда “Ақ орда” театр фестивалі өтіп, бұл жолы Әлімжан Айсаев есімді әр­ті­сі­міз ер адамның рөлін үздік сом­да­ғаны үшін марапатталды. Түр­киядағы түркі тілдес ха­лық­тардың театрлар фестиваліндегі шуақ­ты күндер естен кетпестей. Бір жыл бұрын Уфа қала­сын­да өткен түркі тілдес халық­тар­дың эстрадалық фес­тиваліне апарған “Сада” ансамблі лауреат атанып, екінші жүлдені қанжығасына байлап қайтты. – Қазақ қаламгерлерінен кімдерді сахналадыңыздар? – Үш жыл бұрын Оралда Ма­хам­бет Өтемісұлының 200 жыл­ды­ғына орай өткен республикалық театрлар фестивалінде белгілі дра­ма­тург Әкім Таразидің біздің театрға ар­нап жазған “Махамбетін” апар­дық. Режиссері – Сәулебек Асыл­хан. Сонда театр ұжымы екі бірдей қуанышқа кенелді. Пайызрахман Ибрагимов үздік суретші, ал Әмина Үсенова ең үздік әйел бейнесі номинациясы бойынша жеңімпаз атанып қайтты. Кезінде Қадыр Жетпісбаев сахналаған “Қыз Жі­бек­тің” театр көк­жие­гіндегі тарихи құ­бы­лысқа айнал­ғанын ай­тып тауыса алмаймын. “Айман–Шолпан”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Беу, қыз­дар-ай” сахналық қойылымдары арқылы репертуарды байыттық. Бұл – үзілмейтін дәстүр. Сондықтан алды­мызда әлі талай тың тақы­рып­тар тосып тұрғаны анық. – Өзіңіздің жеке шығармашы­лы­ғы­ңызда қандай жаңалықтар болып жатыр? – Биыл орыс әдебиетінің клас­сигі А.П.Чеховтың 150 жылдық ме­рей­тойына байланысты жазушының “Шие бағы” сахналық туындысын қолға алдым. Өнер академиясында аға оқы­ту­шы ретінде актер шеберлігінен сабақ беремін. Екі курсты даярлап шы­ғардым, қазір он шәкіртім бар. Театрда 36 жылдан бері жұмыс істеп жүрген адамның басты бай­лығы не деп сұраса, мен өзің тәрбиелеген сол шәкірттерің үмітіңді ақтап, соңыңнан жанған шырақтай жарқыраса, ұстазға одан асқан қандай бақ керек деуші едім. Әңгімелескен Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, “Егемен Қазақстан”.