Режиссер Д.Жұмабаева эпостың мәтінін түгелдей кейіпкерлердің аузына салып нарративті үлгіде шешкен. Ол әр сөзді түрлендіріп, төл сөздерді интонациялық тұрғыдан төлеу сөздерге айналдырып, ойнатып, мән мағынасын әрекет қимылмен өрнектеуден көп ұтқан. Қойылымда автор сөзі жақсылық пен жамандықтың жаршылары ретінде Ақын мен Көкланға берілген. Домбырамен жырлап шыққан Ақын – Абзал Құдайбергенов сексенге жасы келген Тоқтарбай – Кеңес Кемалбаев пен елудегі Аналық – Айгүл Оразалина бәйбішенің баласыздықтан қайғыдан қан жұтып, ақылынан адасқан, қабырғасы қайысқан кезде бір ұл, бір қыз көріп, қуанышқа кенелгенін нанымды жеткізеді. Бұл сөздердің барлығы сахнада әрекетпен ұласып жатады. Режиссер қойылымда театр семантикасын, метафоралар мен символдарды молынан әрі нақты пайдаланған. Ақынмен бірге қойылымның басынан аяғына дейін жүріп, эпостың оқиғасын баяндайтын кейіпкер Көклан – Жанна Сұлтанқұлова кейіпкерлердің төбесінен қызғыштай төніп, қарғадай қарқылдап, болашақтарын болжап жүреді. Мыстанның сыртқы түрі мен іс-әрекеттерінен мифтік кейіпкерге тән ерекшеліктер бірден аңғарылып, қойылымның эпикалық әсерін күшейте түседі. Осылайша, эпостағы бүкіл оқиға режиссер ұсынған нақты мизансценалық суреттеулер арқылы жүйелі әрекетке құрылып көрерменнің көз алдында тіріледі.
Қобыланды рөліндегі Мұхтар Әділеттің бойынан ел тыныштығы мен еркіндігін ойлаған шынайы өмірдегі батырлардың дәстүрлі бейнесін емес, сырт сымбаттылығы, батырға лайық тұлғасы, албырт жастығы, ширақ әрекеті арқылы нағыз эпостық қаһарманды көрдік. Дүниеге келген сәбидің қалт-құлт еткен қимылдарынан бастап, етікті аяғына қиіп алып еңбектеп, асыр салып ойнап есеюін дәл жеткізеді. Жасөспірім бола тұра бірінші жорығына аттанарда әкесі Тоқтарбайдың (Кеңес Кемалбаев) жерге шаншылған қанжарын тыраштанып шығара алмауы да нанымды. Ал соғыс, аттың үстінде шабу сахналарындағы актердің физикалық мүмкіндігінің жоғары екенін байқатты. Десек те актер ойынында сөз айтуды жете меңгермегендігі, сөздің астарын толық ашуға шорқақтығы тәрізді олқылықтар байқалды. Орындаушы ақ өлеңмен жазылған эпос жолдарының сахнадан өзіндік айтылу мәнерін толық таба алмаған. М.Әділеттің бұл бірінші ірі рөлі екенін ескере отырып оған өз қаһарманының сырт сымбаттылығымен бірге, оның рухани әлеміне әлі де болса баса көңіл аударғаны дұрыс болар еді деген тілек айтқымыз келеді.
Естеміс рөліндегі Еламан Досжанов өз кейіпкерінің әлемін жаңаша бағалаған. Бұл қойылымда Естеміс – әрдайым Қобыландының көлеңкесінде қалып қоятын батыр. Мұны режиссер кейіпкерді ортадағы шайқастарға жақындатпай, авансценаға шығарып, Қобыландының әрекетін бақылаушы ретінде көрсетуі арқылы шешкен. Бірақ актер Естемістің осы философиясын тура жеткізуге әлі де күш салғаны дұрыс. Дәл солай Аружан Базарбаеваның Құртқасы сырттай әдемі, нәзік болып көрінгенімен де, кейіпкердің психофизикалық әрекеттерін шашыратып, сөздің астарын аша алмады. Алдағы уақытта арудың ішкі жан дүниесіндегі арпалыстарды жеткізуге мән бергені жөн. Әсіресе соңғы сахнада актрисаның ағыл тегіл жылап тұрып сөйлеуінің өзі режиссер ұсынған ой-тұжырымға сай келмеді.
Қойылымда көзге түскен кейіпкердің бірі – Қарлыға. Асила Төреғалиеваның орындауындағы бұл бейне талай жазушылардың пьеса жазуына түрткі болған сүйіктісі үшін өз әкесін, бауырын өлтірген көне грек мифологиясындағы Медея бейнесіне дейін көтерілген.
Спектакльдегі әр мизансцена ойналып, әдемі суреттеу тапқан. Әйтсе де режиссерлік ой-пайымдау мен түсінік, жүйелеу бар да, оларды актерлердің ойыны арқылы жүзеге асыру оңай шаруа емес. Осы тұрғыдан қарағанда Қараман (Рахат Төрежан), Қазан (Нұрсұлтан Айтқалиев), Бірсінбай (Нұрсұлтан Есет), Алшағыр (Бекжан Қайроллин), Көбікті (Арман Ахметов) бейнелері бір біріне ұқсас суреттеліп, өзіндік ерекшеліктерімен дараланбай қалған.
Режиссердің халық жатқа білетін жырға өзіндік көзқарасымен келуі, мәтінге жаңа екпін, астар беруімен де қойылым қызықты болып шыққан. Актерлер сөздерін түрлендіріп, әңгімелеп те, жырлап та, речитативті түрде де, тақпақтап та жеткізуінің өзі Қобыланды және өзге кейіпкерлерді жаңа қырынан ашылуына мүмкіндік жасаған. Бір сахна екінші сахнамен алмасып, үздіксіз әрекет жүріп жатуы – режиссер Д.Жұмабаеваның шығармашылығына тән ерекшелік.
Д.Жұмабаева ойының ауқымдылығы мен қиял көкжиегінің кеңдігін танытатын бұл қойылымның эпикалық ауқымын күшейтуге жекелеген актерлер зор үлес қосты. Сонымен қоса режиссер мен арнайы шақыртылған суретші Лилия Хисматуллина сахна алаңын толық пайдаланып, суреттелетін болмыс тынысын барынша кеңейтуге күш салған. Сахнаны бөліп тұрған шымылдықтың оқиға барысында түсіп, көтеріліп отыруы уақыттың өткенін, оқиға орнының алмасуын дәл жеткізіп отыратын әрекетті сценография болды. Бұған жарықтың тигізген ықпалы да зор. Әсіресе шайқас сахналарында жарықты нақты нүктелермен батырларға түсіру арқылы соғыс алаңының атмосферасын бере алған.
Қойылым басынан соңына дейін пластика мен музыкаға құрылуының өзі шығарманың ішкі мазмұнын тереңдетіп әрі көрерменге визуалды тұрғыдан әсер беріп, көне эпостың атмосферасына кіргізеді. Анна Цойдың хореографиясы мен Нұрсұлтан Төреәлінің арнайы жазған музыкасы бір «кілтте» шешілуі, заманауи хореолексиканың ұлттық әуенде орындалуы бір-бірімен органикалық байланыс тапқан. Осыған орай спектакльдің халық сахналары да жанды, әрбір жекеліктен тұтастық тауып, оның көркемдік бірлігін құраған. Шайқас сахналарындағы кейіпкерлердің өмір үшін найза мен қылыш сермесуін және батырлардың атпен шауып келе жатқан қозғалыстарын актерлердің ширақ қимылдары арқылы әдемі шешкен. Ал Қобыланды мен Құртқаның арасындағы махаббатты көрсетуде лирикалық әуен мен биязы да нәзік пластика орын алған. Бұл ретте Құртқаның бастапқыда мойнына орап шыққан қызыл орамалды бірде беліне орап, бірде екеуі бүркенуі арқылы да режиссер мен хореограф екі жастың арасындағы буырқанған ғашықтық сезімдерді аша түскен.
Қойылымнан шығармашылық үрдістің қызық өткені, режиссер ұсынған тәсілдердің актерлік шеберлікті ұштауға ықпал жасағаны да байқалып тұрды. Д.Жұмабаева сахнаның пластикалық шешімін, пішінін дәл тапқанымен де актерлерге әлі де болса бейнені ашуға тек сырттай келмей, кейіпкерлердің өсу эволюциясы мен психологиялық толғаныс сәттерін жеткізуде іздене түссе спектакльдің мазмұны тереңдей түсетіні сөзсіз. Сондай-ақ театр ұжымы тіл тазалығына көңіл бөліп, сахналық тілді жаттықтыруды күнделікті шығармашылық ізденістің негізіне айналдырса үлкен нәтижеге жетер еді деген ойдамыз. Әйтсе де осындай бірді-екілі олқылықтарға қарамастан «Қобыланды» спектаклі Т.Ахтанов театрының көркемдік дәрежесін көрсететін заманауи дүние болып шыққаны ұжым үшін де, қазақ театры үшін де үлкен жетістік.
Анар ЕРКЕБАЙ,
Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры, театртанушы
