1941 жылдың маусымында басталып, үздіксіз 4 жылға, яғни 1418 күнге созылған сұрапыл соғысқа Кеңес одағы құрамындағы республикалардың азаматтарымен қатар жерлестеріміз де көп қатысты. Кейінгі деректер бойынша Қазақстаннан майданға аттанған 1 366 164 жауынгердің 602 928-і соғыстан қайтып оралмады.
Бұрынғы Кеңес одағының 27 миллионға жуық адамын жалмаған қанды қырғында елімізден аттанған 500-ге тарта жауынгер 1934 жылы бекітілген ең жоғары награда Кеңес Одағының батыры атанған болатын, оның 100-ден астамы – қазақ. Соғыс аяқталғаннан кейінгі жылдары бұл атақты 1946 жылы Құдайберген Сұрағанов, 1965 жылы генерал Сабыр Рахымов, ал 1990 жылы Бауыржан Момышұлы (қайтыс болғаннан кейін) алды. Кеңес Одағының батыры атағын Талғат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский екі мәрте иеленді. Шығыстан шыққан қос жұлдыз – пулеметші Мәншүк Мәметова мен мерген Әлия Молдағұлова да осы жоғары атаққа лайықты деп танылды.
Кейінгі кезеңде, еліміз егемендік алғалы бергі жылдары бірқатар мәселеге тың тұрғыда, тәуелсіз ел талаптарына сай қарау қажеттігі туындады. Айталық, Кеңес одағының батыры атағына ұсынылып, бірақ осы лайықты марапатқа ие болмаған ерлердің есімдерін іздестіру мен халық жадында жаңғырту, сөйтіп тарихи әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында құрылған «Ұмытылған батырлар» жобасының аясында жүргізілген жұмыстар нәтижесінде осындай 133 майдангердің есімі анықталды. Олар туралы деректер нақтылы тарихи, архивтік құжаттар арқылы дәлелденді.
Аталған 133 майдангердің сегізі аталған атаққа тіпті екі реттен ұсынылған. Олардың екеуі капитандар Сағадат Нұрмағанбетов пен Сейітхан Темірбаев болса, әрқайсысы бір-бір рет Батыр атағын алды, ал қалғандарына екі ретінде де берілмеген. Олар – қатардағы жауынгер Құдайберген Жансеріков және аға сержант Мінайқұл Сағындықов, атқыштар ротасының командирі, лейтенант Қабыш Көктаев, 248 фашистің көзін жойған мерген, аға сержант Зейтін Байжанов, сонымен қатар майор В.А.Гутов пен лейтенант В.И.Гутовский.
Шығыс Қазақстан облысы Зырян қаласының тұрғыны, майор Александр Несмиянов Кеңес Одағының батыры атағына үш рет ұсынылған. Үш ретінде де берілмеген.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың 2022 жылғы 6 мамырдағы Жарлығымен «1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында көрсеткен ерлігі мен қаһармандығы үшін үш батырға – Александр Александрович Несмияновке, Төлеуғали Насырханұлы Әбдібековке және Ыбырайым Сүлейменовке (қайтыс болғаннан кейін) ерекше атақ «Алтын Жұлдыз» және «Отан» ордендерін тапсыру арқылы ең жоғары дәреже «Халық қаһарманы» атағы берілгені белгілі. Ал 2023 жылы осы мәртебелі атаққа жүз жасаған ақсақалдар Әбдіғали Қаймолдин мен Иван Гапич те ие болды.
Мемлекет басшысы айтқандай, өткенді саралап, оған шынайы баға берудің маңызы зор. Сол үшін де мұрағат материалдарын мұқият зерттей беру қажет. Осы орайда «Қазақстанның қаһарман майдангерлері» жобасы да ұлан-асыр іс атқарып жатыр. Енді осы, нақтылы дерек көздерінен алынған мәліметтер негізінде дер кезінде бағаланбаған батырларымыздың бірқатарының ерлік істеріне қысқа-нұсқа тоқтала кетсек.
Құдайберген Жансеріков – 1914 жылы Талғар ауданының Панфилов аулында туған. Армия қатарына Алматы қаласынан шақырылған Қ.Жансеріков Суворов дивизиясының 86-жеке гвардиялық саперлік батальонында жауынгерлік міндетін атқарды. 1941 жылдың 20 шілдесінде толтырылған марапаттау парағында: «Дивизия Висла өзенінен өткен кезде сапер Қ.Жансеріков екі дүркін снаряд жарықшағы тиіп зақымданған қайықты қайта жөндеп, өзеннің арғы бетіне 13 рет жүзіп өтіп, паром арқылы қару-жарақпен тиелген 6 жүк көлігін, 76 миллиметрлік 8 зеңбіректі, 250 жаяу жауынгерді өткізді» деп жазылған. Осы ерлігі үшін Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылған. Бірақ Қызыл Ту орденімен ғана марапатталған. Мәртебелі атаққа ол 1945 жылдың 22 ақпанында екінші рет ұсынылған. Бұл жолы да Батыр атағының орнына екінші рет Қызыл Ту ордені берілген. Батыр 1947 жылы майданнан аман-есен елге оралады. 1993 жылы қайтыс болып, сүйегі Панфилов аулынан Алматыға шыға берістегі зиратқа қойылған.
Мінайқұл Сағындықов – аға сержант. 1942 жылы Алматы облысының Алакөл ауданынан майданға шақырылған М.Сағындықов Қызыл Ту орденді Б.Хмельницкий атындағы 136-атқыштар дивизиясы 42-саперлік бөлімшесінің командирі болып соғысқа араласады. Ол 1944 жылдың 1 тамызында толассыз жауған оққа қарамастан, қайықпен жау лагері орналасқан жағаға бірінші болып жүзіп өтеді. 2–7 тамыз күндері аралығында ол өткелдегі паромға қару-жарақ және артиллерия зеңбіректерін тиеп алып, жауған оқтың астында өзеннен 42 дүркін өтеді. Осы ерлігі үшін 1944 жылы 8 тамызда Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылады. Бірақ Қызыл Ту орденімен марапатталады. М.Сағындықов 1945 жылдың 31 наурызында Кеңес Одағының батыры атағына тағы да ұсынылады. Марапаттау парағында: «1945 жылы 27 наурызда Мертвая Висла өзенінен өту кезінде бөлімше командирі М.Сағындықов ерекше батылдық пен әскери зеректігін көрсетті. Ол бір сағат ішінде өзеннен 7 дүркін әрі-бері өтіп, 40-қа жуық жауынгерді қарсы жағалауға жеткізді. Бұл жауынгерлер жау плацдармын басып алып, полктің өзен арқылы өтуіне мүмкіндік жасады» деп жазылған. Бірақ бұл жолы да тек Қызыл Ту ордені бұйырыпты.
Қабыш Көктаев – гвардия лейтенанты. Армия қатарына Павлодар облысының Ертіс ауданынан әскерге шақырылып, Суворов дивизиясы 1033-атқыштар полкі 5-атқыштар ротасының командирі міндетін атқарды. Ол 1944 жылы 9 тамызда Висла өзенінен өту кезінде ротасын бастап, жағаға бірінші болып жетіп, қалған жауынгерлердің батыс жағалаудағы плацдармға сәтті орналасуын қамтамасыз етеді. Осы ерлігі үшін Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылады. Бірақ Ленин орденімен марапатталады. Лейтенант Қ.Көктаевтың марапаттау парағында: «Жолдас Көктаев басқарған рота 1945 жылдың 27 қаңтарынан 28 қаңтарына қараған түнде жаудың екі ату нүктесін және ротаға жуық жауынгерін жартылай жойды. 28 қаңтарда оның ротасы плацдармды жаудың ішкі жағына қарай 4 шақырымға, майдан бойымен 2 шақырымға кеңейтті. Басып алынған трофейлер: 3 жеңіл автокөлік, 5 жүк көлігі және 10 неміс жауынгері», деп жазылған. Осы ерлігі үшін екінші рет Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылған. Бірақ бұл жолы да Қызыл Ту орденін ғана алған. Қ.Көктаев 1945 жылдың 20 сәуірінде Польшаны азат ету кезінде қаза тапты.
Зейтін Байжанов – гвардия аға сержанты. Баянауылдық мерген З.Байжанов майдан жолын 1941 жылы 61-гвардиялық атқыштар дивизиясы, 187-гвардиялық атқыштар полкі мергендер бөлімшесінің командирі болып бастады. Алғашында 120 мм миномет батареясында қарапайым жүргізуші болды. Кешікпей мерген мылтығын қолға алады. Тіпті тәлімгер-мерген дәрежесіне көтеріледі. 1942 жылдың 25 қарашасынан бастап, үш айдың ішінде ол 50 мергенді даярлап шығарады. 1943 жылдың 25 маусымында З.Байжанов Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылды. Бірақ Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталды. Тәлімгер-мерген З.Байжанов 1943 жылдың сәуір айынан бастап аз ғана уақыт ішінде 72 мергенді даярлады. Оның жеке құжатында: «Жауынгер Байжанов дайындаған мергендер тобы 632 неміс жауынгері мен офицерін жойса, жеке өзі жаудың 248 жауынгері мен офицерін жойды» деген жолдар бар. Осы ерлігі үшін екінші мәрте Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылады. Бірақ Ленин орденімен марапатталған.
Батыр Баукеңнің: «Шындық қашанда келеді, бірақ сәл кешігіп келеді», деген сөзі бар. Осы орайда жоғарыда аты аталған, Батыр атағына екі рет ұсынылып, ала алмаған ержүрек аталарымызға да Жеңіс мерекесі қарсаңында «Халық қаһарманы» атағын берсе, артық болмас еді.
Біз Кеңес одағының батыры атағына екі рет ұсынылған майдангерлерді ғана сөз еттік. Бір рет ұсынылғандардың қарасы тіпті мол. Айталық, мерген, гвардия сержанты Әбдіхалық Қабдулов 1942–1944 жылдары 215 фашистің көзін жойған. Сонымен қатар жаудың 400-ге жуық солдаты мен офицерін ажал құштырған мергендер тобын даярлаған. 1944 жылы 21 шілдеде ерлікпен қаза тапқан.
89-атқыштар дивизиясы 526-атқыштар полкінің бөлімше командирі, аға сержант Құрманғали Жақсымбаев майданға 1944 жылы Қарағанды әскери комиссариатынан шақырылған. Севастополь маңында болған шайқаста өзін нағыз батыр ретінде көрсеткен. Автоматшылар бөлімшесімен жаудың траншеясына басып кіріп, жаудың 22 жауынгері мен офицерінің көзін жойған.
Аты аңызға айналған ұшқыш, гвардия капитаны Байтұрсын Есіргепов 1941 жылдың шілдесінен 1945 жылдың мамырына дейін соғысқа қатыса отырып, 174 сәтті жауынгерлік ұшу жасаған.
Танкішілер де ерекше көзге түскен. Гвардия аға лейтенанты Жұмаш Рахметовтің жауынгерлік есебінде жойылған 4 неміс танкі, түрлі калибрдегі 15 қару, 36 дзот, 6 миномет, 19 пулемет, 300 неміс солдаты мен офицері бар. 1942 жылы 24 желтоқсанда Вереиста кенті үшін болған шайқаста гвардия аға лейтенанты Ж.Рахметов маневр жасап, күтпеген жерден шабуыл ұйымдастырып, жаудың 2 танкісін, 7 пулеметтік бекіністі және 60-қа жуық фашисті атып түсіреді. Осы шайқаста ауыр жараланып, қаза болады.
Кутузов бригадасының 9-механикаландырылған Қызыл Ту орденді Варшава полкінің танк командирі, кіші сержант, атыраулық азамат Сада Дүйсенбеков – бірінші болып Берлиндегі Бисмарк-штрассеге басып кірген жауынгерлердің бірі. Оның марапаттау парағында: «1945 жылы 17 сәуірде Буцлов ауданында өткен түнгі шабуыл кезінде Дүйсенбековтің танкісі бірінші болып жаудың қорғанысын бұзып өтіп, 1 зениттік батареяны, 2 танкіге қарсы қаруды, 35 автокөлік пен 30 неміс солдаты мен офицерін жойды» деп жазылған. Содан кейін, 1945 жылы 1 мамыр күні 3 неміс танкісін жойып, баррикаданы еңсеріп, сонымен қатар 50 фашисті жер жастандырған. Берлиннің орталығында өткен шайқаста 115 немісті тұтқынға түсірген.
Аты аталған азаматтардың барлығы Батыр атағына ұсынылып, бірақ ала алмаған, түрлі орденмен ғана марапатталған. Бұл тізімді жалғастыра беруге болады. Айта кету керек, бұл – бағаланбаған батырлардың бір бөлігі, марапаттау парақшасы тізімінен табылған майдангерлер ғана.
Өкінішке қарай, осы қаһармандардың есімі, ерлік істері негізінен жақын туыстарынан басқа адамдарға жақсы таныс емес. Басқа, Батыр атағына ие болған отандастарымыз сияқты, мектептер, көшелер мен ауылдарға есімдері берілмеген. Отқа оранған өмір жолдары туралы жеткілікті дәрежеде айтылмаған, жазылмаған, дәріптелмеген. Бүгінгі бейбіт күн үшін жанын қиған сол арыстарымыздың есімдерін қайта жаңғыртып, ерліктерін ұлықтау – баршамыздың абыройлы борышымыз. Олардың барлығы – ел жадында мәңгі сақталуға лайық нағыз қаһармандар.
Жеңіс мерекесі қарсаңында өз тарапымыздан бірнеше ұсыныс білдірсек дейміз: аталған батырлардың есімдерін мәңгі есте қалдыру жөніндегі кешенді іс-шаралар жоспары жасалса, олар туралы деректі кітаптар шығарылса, фильмдер түсірілсе, арыстардың туған жерлерінде, ауылдарында мемориалдық ескерткіштер, тақталар орнатылса, тағысын тағылар.
Жоғарыда аталған іс-шаралардың барлығы еліміздің болашағы – өскелең ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуге де ерекше септігін тигізеді. Ерлік ешқашан ұмытылмақ емес, ұран болып жалғаса береді. Сөзімізді Мемлекет басшысының жүрекжарды лебізімен бастап едік, тағы бір түйінді сөзімен аяқтағымыз келеді: «Екінші дүниежүзілік соғыстағы батырлардың ерлігі – бүгінгі және болашақ Отан қорғаушылар үшін шынайы үлгі-өнеге».
