ОҚИҒАҒА ОРАЙЛАС ОЙ

“БОЛДЫ ДА ПАРТИЯ...” Қырғызстандағы тағы бір ке­зек­ті оқиға, енді елдің оңтүс­тігінде орын алған қақтығыстар барша әлемнің назарын өзіне аударды. Маусымның 11-і күні Ош қала­сындағы қарулы төбе­лестің аяғы көп­теген құрбан­дыққа алып келген бұқаралық бүлінші­лікке жал­ғасты. Жағдай­дың тұрақсыз­дануы көрші Жа­ла­лабад облы­сына таралып, бұл жағдай бүгінге дейін республи­каның оңтүстігін өз қыспағында ұстап тұр. Көрші мемлекетте орын алған бұл қақтығыс Қырғызстандағы шешімін таппаған көптеген мәсе­лелермен қатар, аймақтық қауіп­сіздік жүйесінің де кемшіліктерін ашып көрсетті. Қайғылы жағдай­дың алдын алу мен бұл қақты­ғыс­тың бүкіл Орталық Азия айма­ғына таралып кетуіне жол бермеу мақ­сатында сыртқы күштерді пайда­лану туралы ұсыныстар жиі-жиі көтерілуде. Бішкектегі уақыт­ша үкімет те өз күшінің жетпей­тін­дігін түсініп, Ресей басшылы­ғынан ресми түрде көмек сұрады. 12 маусым күні ҰҚШҰ елдерінің Қауіпсіздік кеңесі хатшылары Қырғызстан­дағы жағдайға қатыс­ты жедел кеңес өткізуге жиналды. Ал келе­сі күні Қырғызстан Рес­пуб­ли­ка­­сын­дағы өзбек ұлттық-мәдени орталығы­ның төрағасы Өзбекстан Президенті И.Ка­римов­ке қорғау жөнінде ашық хат жолдады. Соны­­­мен қатар, қырғыз саяси бас­шы­лығы елдегі жағдайды реттес­тіруге батыс елдерін де ша­қыруы мүмкін деген болжамдар айтылды. Соған қарамастан, ел аума­ғын­да тәртіп орнатуға қатысты Қыр­ғызстанға басқа елдердің қарулы күштерін немесе халық­ара­лық ұйым­дардың бейбіткер­шілік әс­керін енгізу процессуал­дық жағы­нан күрделі және де қауіпсіздік мәселесін белгілі бір мерзімге, уақытша ғана шешетін қажетсіз шара болып табылады. Тәртіпті қамтамасыз етудің ұзақ уақытқа созылуы ел аумағында және шет­кері аймақтарда бұдан да күрделі қарама-қайшылықтар­ды тудыруы мүмкін. Сондықтан да, қазіргі қалыптасқан жағдай жақын арада тұрақтанбаса немесе Қыр­ғызстан­да бейбіт тұрғындарға қысым жасаушылық пен адам­дар­дың опат болуы бұдан кейін де жалғасатын болса бұл болжам­ның орын алуы қайтарымсыз болады. Бұл форс-мажорлық жағдайда сыртқы саяси субъектілердің тәр­тіп орнатуға талпынысы қиын­дық­­тарға ұшырайды, өйткені, олар ерте ме, кеш пе, жақсы ұйым­дас­тырылған, ел ішінде немесе шет­кері аймақтарда қолдаушы­лары бар топтардың қар­сылығына кездесетіндігін де мо­йын­дау қажет. Тіпті, бұл ұзақ мер­зімді ішкі саяси қақтығысқа Ре­сей­ді, ҰҚШҰ неме­се ШЫҰ тарту сол бүлдіргіш күштердің жос­парларының бірі болуы да мүмкін. Қырғызстандағы атқарушы биліктің вертикалын қалыптас­тырушы мемлекеттік-әкімшілік аппарат әулетаралық жанжалдар негізінде әлсіреген, ал қырғыз сая­саткерлері саяси жүйенің толы­ғымен жұмыс істеуінің тиімді те­тік­терін жасауға қауқарлары жет­кен жоқ. Қазіргі таңда, өкініш­ке қарай, қырғыз қоғамының барын­ша ұсақ топтарға бөлшек­тенуі жалғасуда. Мысалы, бұрын­дары қырғыз саясатында чу-кемин, талас, нарын топтары, отуз уул мен ішкіліктіктер және тағы да басқа әулеттік бірлестіктерге қа­тыс­­ты лоббидің болуы туралы ай­тар болсақ, қазіргі таңда бөл­шек­тену бұдан да ұсақ рулық топ­тарға – бір немесе бірнеше ата­­лық қоныстар деңгейінде байқалу­да. Бұл жағынан алғанда әртүрлі әулетке қарасты қырғыз саясат­кер­лері арасындағы қайшылықтар­мен қатар, олардың біріге отырып, экс-президент Қ.Бакиев пен оның бұрынғы саяси жақтастары шық­қан және кезінде белгілі бір дәрежеде экономикалық жеңілдік­тер алған әулеттердің бизнестерін шетқақпайлау орын алып отыр. Әртүрлі ірі рулық топтар арасын­дағы әлеуметтік-экономикалық мүдделер теңдігінің бұзылуы Қыр­- ғызстандағы саяси сілкініс­тердің себебі болған болса, бұл жағдай қазіргі таңда одан әрі шиеленісе түсуде. Әрине, елдегі жағдайды пай­да­ланып, оны бұдан да қиын­датуға бірінші кезекте саяси билік пен экономикалық активтерінен айрылған, бірақ әлі де болса қаржы­лық мүмкіндігі бар топтар мүдделі екені белгілі. Бұл жағдайда ел аумағына деструктивті элементтердің кіруі мүмкін, өйткені, радикалды көз­қарастарды білдіруге және бұған қазіргі билікке көңілі толмаған жергілікті әулеттер өкілдерімен қатар, Қырғызстан аумағынан шеткері аймақтарда орналасқан белгілі экстремистік және тер­рористік ұйымдарды да тартуға таптырмайтын қолайлы жағдай туындап отыр. Мәселе тек жағдай­дың бұлай өрбуіне кім мүдделі және бұл үрдісті кім қаржылан­дыратындығында болып отыр. Екінші бір атап көрсететін жәйт – уақытша үкімет төрайымы Роза Отунбаева былай деді: “...Бұл саяси партиялар қызметінің айтар­лықтай жандануына алып келді, ал олар бізде 100-ден асады. Және әркез жаңа партиялар құры­лып жатады”. Мұндай жағдайда елде береке-бірлік болады деу қисын­сыздау көрінеді. Қазіргі таңда әлемде есірткі саудасы, заңсыз қару-жарақ айна­лымы, адам саудасы және басқа да заңсыз әрекеттер табыс көзі болып табылатын көптеген деструктивті элементтер бар, ал халықаралық терроризм мен діни экстремизм бұл мәселенің құрамдас бөлігі болып табылады. Қырғызстандағы оқиғалардың басталуынан кейін бүкіл Орталық Азия аймағында басқармалы бүліншілік аймақтар қалыптасуының белгілері байқа­лып, оған Орталық Азия аймағына қатысты өз мүдделері бар әлемнің ірі геосаяси субъектілері тартылуы мүмкін. Қырғызстан аумағында алтын мен уран қорының, ірі ГЭС кешенінің болуын, ал жақын көрші ретінде көмірсутегі мен басқа да энергетикалық ресурстар­ға бай Қазақстан мен Өзбекстан­ның орналасуын есепке алар бол­сақ, аймақ жаһандық саясатта стратегиялық маңызға ие екен­дігін байқаймыз. Қырғыз­стан­дағы мем­ле­кеттік басқарудың әлсіреу үрдісі деструктивті күштердің мемлекет әлсіздігін пайдаланумен қатар, жалпы аймаққа ықпал ету мүмкін­дігін арттырады. Ош және Жалалабад облыс­тарында орын алған оқиға бұл күштердің қаншалықты адамгер­шілікке жат шараларға баратын­дығын көрсетті. Екі апта бойы тұрақтылықты жоюға қатысты шараларының нәтиже бермеген­дігін көрген олар, соңғы шара – ұлт­аралық қақтығыс ретінде қыр­ғыз және өзбек ұлт өкілдерін жап­пай қыру әрекетін жүзеге асырды. Бұған оңтүстік облыс­тар­­дың таулы аймақтарындағы әлеу­меттік-эко­но­микалық жағ­дай­­дың нашар­лығы, қоғамның криминал­дануы және кейбір саясаткер­лердің жауап­сыздығы себеп болды. Қыр­ғызстанның Ферғана айма­ғын­дағы қырғыздар мен өзбектер арасын­дағы көп­жылдық өзара татулыққа айтар­лықтай сызат түсті. Осылайша, Қырғызстандағы жағдайды реттестіру шұғыл шараларды талап етеді және де ол тек Қырғызстан уақытша үкіметі­нің ғана шаруасы емес, ол аймақ­тағы көрші елдердің, халықара­лық ұйымдардың және жалпы әлемдік қоғамдастықтың алдын­дағы мәсе­ле. Көрші елде орын алған көпте­ген оқиғалар олардың ішкі шаруа­сы, бірақ олардың шектен шығып кетуі тек бір ғана емес, жалпы аймақтың тұрақсыз­дануына алып келуі мүмкін, бұл жағдайда көрші республика өте терең және ауқым­ды қолайсыз­дықтардың бастамасы болады. Сондықтан да, аймақтық қауіп­­сіз­дікті қамтамасыз етуге Қырғызстанның геосаяси ортасы болып отырған барлық Орталық Азия республикалары мүдделі, ал мәселені шешуде батыл шешім­­дер­мен бірге, сақтықпен әрекет ету, жергілікті ерекшеліктерді есепке алу мен оны жүзеге асы­ру­­да әс­кери­лермен қатар, саяси сарапшы­ларды да тарту қажет. Сонымен қатар, Қырғыз­станда жергілікті және қоғамдық басқару орган­дары­ның дәстүрлі үлгілері қалып­тасқандығын ес­керу керек. Бұл фактор Қырғыз­станның сая­си өмірін тұрақтан­дыру­шы болып табылады, өйткені, қырғыз халқы (қоғамы) жағдайдың тұрақтануы мен мемлекеттіліктің орнығуы, ел ішіндегі бүлінші­ліктің келмеске кетуіне өзіндік саяси ерік таны­туы қажет. Сондықтан да, Қыр­ғыз­­стан­­­ның барлық азаматтары, қоғам­­дық ұйымдары мен партия­лары қырғыз мемлекеттілігін ны­ғайту, ұлттық мүдделерді жүзеге асыру мен тұр­ғын­дардың әртүр­лі топтарының мүдделерін үй­лестіру­ге қатысты саяси механизм­дерді қалыптастыру мен мәмілеге келу жолында бірігіп қызмет атқару­лары керек. Нұрлан СЕЙДІН, Қазақстан Президенті жанын­дағы Стратегиялық зерттеулер институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты. ТАҒДЫРДАН ТАТУЛЫҚТАН АЙЫРМА ДЕП ТІЛЕЙМІН Қырғызстанда болып жатқан бүліншілікті естіп, біліп отырмыз. Туысқан халықтың адамзаттың ақыл-ойы осынша өркендеген ғасырда текке қан-жоса болып, жатқанына жүрегің ауырады. Түрлі наразылықтың соңы, міне, ұлтаралық араздыққа ұласты. Мемлекет үшін де, халық үшін де мұнан асқан қайғы, бақытсыздық болмас, сірә. Менің ұлтым тәжік болса да, тағдырым Қазақстанға байланған жанмын. Бала кезден Оңтүстік Қазақстанда тұрдым, жастық шағым сонда өтті. Қазақ шеше­леріміздің шыптаға жайған құр­тын, тәжік бағбандарының бап­таған жеміс-жидегін жеп өстік. Қазақ арасында тұрғаннан кейін тәжік, өзбек, қазақ тілдері­не қанықпын, орыс тілін де білемін. Мерзімді баспасөзді осы тілдердің барлығында да оқи беремін. Тағдырдың жазуымен қазір Қостанай қаласында тұрамын. Жұбайым қазақ қызы, одан екі перзент сүйіп отырмын. Достық үйінде тәжік ұлттық-мәдени орта­лығын басқарамын. Жұмыс­тан қолым қалт еткенде осында келіп, ұлттық тілімізді, дәстүрі­мізді ұмытпау үшін түрлі шаралар өткізуге атсалысамын. Бұл да менің өмірімдегі бір қызық, бақытты сәттер. Өйткені, менің ана тілімді білуіме, дәстүрімді сақтауыма көлденең тұрып жатқан ешкім жоқ. Облыс әкімі Сергей Кулагин Ассамблея мүше­лерімен белгіленген уақытта кез­десіп, жұмысымызды, керек-жара­ғымызды сұрап отырады. Осының барлығы да Прези­денті­міз Нұр­сұлтан Назарбаевтың сара сая­саты­ның арқасында деп білемін. Қазір ұлттар аралас тұрмайтын мемлекет кемде-кем шығар. Солар­дың барлығына да Қазақ­стан кеңпейіл ұлттық саясатымен үлгі болып отыр десем артық айтқан­дық емес. Осында өніп-өсіп тұрып жатқан ұлыстардың барлы­ғы да қазақ халқының кеңқолтық пейілін, қонақжай мінезін жақсы біледі, әрі бағалайды. Бірлік болса, жалқауланбай еңбек етсе–береке сонда. Нұрсұлтан Әбішұлы алды­мен экономиканы дамыту керекті­гін, ал саясаттың ешқайда қаш­пай­тынын жиі айтып келеді. Қазақ­стандағы ұлт пен ұлыстар татулығы күнделікті тұрмыстан, күнделікті өмірден анық көрінеді. Менің көршілерімнің бірі орыс, бірі армян, бірі грек, бірі қазақ. Көрші тұрған соң аяқ-табақ арала­сып жатады, сонда сен пәлен ұлтсың, мен түген ұлтпын деген сөз ауызға да алынбайды. Бәріміз де бір атадан тараған ағайын жандардай өмір сүріп келеміз. Менің жасым үлкен болғандық­тан, олар “Ереке” деп сыйлайды. Қазақты қайын­жұртым десем, басқа ұлттардан достарым жеткі­лікті. Ал қайғы мен қуаныш адамның барлығына ортақ. Сон­дай сәттерде ұлтына қарамай дос-жаранның қасынан табыламыз. Тыныштық өмірге ешнәрсе жетпейді. Қостанайда жыл бойы мере­келік шаралар үзілмейді. Жаңа жыл, мемлекеттік мереке­лер, Наурыз, Рождество, кәріс ағайын­дардың жаңа жылды қарсы алуы, армян ағайындардың аналар күнін той­лауы сияқты мейрамдар­дың ешқай­сысынан қалмай бара­мын. Бұл–сыйлағанның белгісі. Қазір қарап отырсам, Қостанай­дағы ұлыстардың этномәдени бір­лестіктері мереке­лерін тек өздері ғана атап өтпейді. Мысалы, тәжік этномәдени бірлес­тігі бір шара өт­кіз­сек, оған қазақ та, орыс та, ук­раин да, корей де, неміс те, поляк та келеді. Мен адамдар­дың ұлтына қарап емес, адамгер­шілік ұста­ным­дарына қарап доста­са­ты­нын, араласатынын жиі байқай­мын. Қырғызстандағы болып жатқан қайғылы оқиғалар туралы әркім өз тұжырымын, пікірін айтады. ХХ ғасырда қазақ халқы да, Қазақстан да нәубетті аз көрген жоқ. Аш­тық­ты да, қуғын-сүргінді де, соғысты да бастан кешті аталарымыз. Ал 90-шы жылдары нарықтық эконо­мика келген кездегі қиын­шы­лықты да ешкім ұмыта қойған жоқ. Сондай кездерде Қазақстанда ұлт араздығы орын алмады, халық жұдырықтай жұмылды, тастүйін болып бірікті. Елбасының дана саясатына ұйыды, соның арқасын­да экономикалық қиындықтарды артқа тастады. Қазір жұрттың тұрмысы жақсарған, дастарқан мол. Алайда, бұл ешқандай проблема жоқ деген сөз емес. Рас, ауыз су тапшылығы, эколо­гиялық мәселелер, жергілікті маңызы бар шешілмей жатқан шаруалар жоқ емес, әрине. Бірақ соның барлығы да Қазақстанда тұрып жатқан ұлыстарды түгел ойлантады, оны бірігіп жеңеді. Отбасында бір күн ұрыс-керіс болса, ол үйден қырық күн несібе көтеріліп кетеді деген сөз бар халқы­мызда. Бір шаңырақ астын­да тұрып жатқан жандар арасында сыйластық болмаса, ұрыс-керіс жалғаса бермей ме? Мем­ле­кет те сол сияқты, онда тірлік кешіп жатқан ұлт пен ұлыстар шынайы сыйласқанда, біріне бірі құрмет­пен қарағанда ғана әр шаңыр­ақтың түтіні түзу ұшады. Көшбас­шысы халқының жағдайын, елінің болашағын өзінен бұрын ойлаған­да мемле­кет­тің төрт жағы құбыла болады. Тағдыр бізге сондай тұл­ғаны тарту етті. Қазір Нұрсұлтан Назарбаевты ұлты­на қарамай, бүкіл қазақстандықтар мақтан етеді, амандығын тілеп отырамыз. Елбасы оның бірлік, татулық болмай елде табыс та, дұрыс өмір де болмайды деген ұстанымы жүректерге сіңіп кеткен. Әр адам бір тағдыр. Жанжал­дасып, этносаралық қақтығыстар­да өмірін құрбан еткен қандай қасірет. Бірлік, татулық барда адам алмаған қамал болған емес. Тағдырдан осы татулықтан айырма деп тілеймін. Эргашвой ХОЛМЕТОВ, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі. ҚОСТАНАЙ. КӨМЕКТІ БЕЛСЕНДІ ЕТУГЕ ӘЗІР ЕҚЫҰ-ға мүше 56 мемлекет өкілдері Ұйымның Тұрақты кеңесінің арнайы мәжілісінде бас қосты. Венадағы жиынға қатысу­шылар Қырғызстанда жедел тұ­рақ­тылық орнату, заңының үс­тем­дік етуіне шақы­рып, дағ­да­рысты реттеу мақса­тын­да көмек көрсетуді өріс­тетуді ұсынды. Ұйымға қатысушы мемле­кет­­тер Қырғызстанның өтініші бойынша оған өңірде жанжалды жағдайлардың одан әрі тара­луын болдырмау мақсатында көмек қолын созуға әзір екен­діктерін білдірді. Бұл бағытта БҰҰ-мен ынтымақтастыққа барып, өз әрекеттерін үйлестіру қажет екенін де атап көрсетті. Қазақстан өкілі, елші Қайрат Абдрахманов Тұрақты кеңестің төрағасы болып табылады. Ол бұл мәлімдемені қуана құптап қарсы алды. “Консенсус негізінде жасал­ған бұл мәлімдеме ЕҚЫҰ-ға мүше 56 мемлекеттің Қырғыз­станда шұғыл бейбітшілікті қалпына келтіру қажеттігін тану­да ортақ пікірге келіп отырғаны құптарлық жәйт. Бұл зорлық-зом­бы­лықтың одан әрі өріс­теуінің алдын алып, адамдар қазасының жолын кеседі”, деді ол. ЕҚЫҰ-ның негізгі орган­дары­ның бірі болып табылатын Тұрақты кеңестің арнайы мәжі­лісі ЕҚЫҰ-ның Іс басындағы төр­аға­сы Қанат Саудабаевтың ше­шімі­не сәйкес шақырылған болатын. Бұл шешімге ЕҚЫҰ-ның Аз ұлттар істері жөніндегі Жоғарғы комис­сары, елші Кнут Воллебектің 12 маусым күні жасаған ескертуі түрткі болған еді, деп хабарлады ҚР СІМ-інің баспасөз қызметі. “ҚЫЗЫЛ ЖЕЛІ” АШЫЛДЫ Ош және Жалалабад қала­ла­рындағы тұрақсыз жағдайға байланысты ҚР СІМ Консул­дық қызмет департаментімен келе­сі номерлер бойынша “қызыл желі” ашылды: 8(7172) 72 01 74 (9:00 – 19:00), 8(7172) 72 01 11 (19:00 – 9:00). Осы телефон байланыс­тары арқылы Қыр­ғызстанның аталған аймақ­тарында болуы мүмкін Қазақ­стан азаматтары­ның жағ­дайын және олардың туысқан­дары, таныс­тары, дос­тары және т.б. туралы ақпарат алуға болады.