Рухани реставрация

Дауыстың шығып жат­қан же­ріне ақыры жет­ті-ау. Барса қобы­зымен һәл кешіп отырған ақса­қалды көреді. Көмейінен тосын бір үн шығарып өз бетінше күркіреп отыр екен. Манадан бері жан-жүрегін тебіренткен осы дауыс қой. Өзін таңғалдырған өнерді жігіт бірден үйреніп алғысы келді. Ақсақал оған бұл өнерді үйренуге бүкіл жастығы құрбан болатынын ескертеді. Ықыласты жүрек онымен басылсын ба? Ыждағат білдіріп, ақсақалмен бірге халге түседі. Күркіреген көмейдің үні даланы жаңғыртып жіберді. Көп ұзамай жігіт қалпына түсіп көзін ашса, жаңағы ақсақал жоқ. Ғайыпқа сіңіп кеткендей. Өз өзіне келіп, сергімек ниетімен көлге барғанда, жігіт мына сұмдықты көреді. Көлдің бетінде бұған қарап тұрған өзі емес, әлгі ақсақал екен. Жырдың мақамына балқып, қырағатымен қалқып отырғанда бірнеше жылдың өтіп кеткенін байқамай қалыпты. Ақсақалдың «бұл өнерді үйренуге бүкіл өмірің кетеді» дегені – осы екен. Ақыры жі­гіт сол ақсақалдың  өзіне айналып кетті...

Бабадан жеткен аңыз осылай сөйлейді. Мақаламыздың әлқиссасын дәл бұлай бастауы­мыз­дың себебін түйсікпен түйсі­ніп отырған шығарсыз. Онсыз тақырыптың танымдық тамыры­на үңілу қиынға соғады. Соны­мен, бүгінгі әңгіме түркі халық­тарының көмеймен жыр айту дәстүрі турасында болмақ.

Бұл өнер қазір Орта Азия мен Сібір халықтары арасында алтай, шор, саха, хакас, моңғол, әзербайжан, түрікмен, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, баш­құрт­ пен қазақта бар. Жоға­рыда бай­қа­ғаныңыздай, бұл дәс­түр – сана­дағы ілкі архитип­терді жаң­ғырту­ға және  адам мен табиғат арасын­дағы болмыс бір­лігін тұспалдауға негізделген архаи­калық үлгі.

Музыкалық ерекшелігіне келсек, мұнда көмейші (алтай ха­лық­тары көмеймен жыр айтатын өнерпазды солай атайды) кө­мейінен бір мезетте екі түрлі дауыс шығаратын вокалдық техника қолданады. Бір дауыс төменгі регистрдегі үнді шығарып тұрса, екінші дауыс жоғарғы регистр­дегі ысқырған сыңайдағы үнді бейнелейді. Бұлардың үнемі бір арнада табылуын өнертанушылар түркі халықтарының төл дүние­танымымен байланыстырады. Қосүнді көмейшілік дәстүрінің астарында қос бірдей әлем: пәнилік және бақилықтың, сонымен қатар адам мен табиғат арасындағы бұзылмас гармония сипатталатынын айтады.

Бұл үрдісті Орта Азия халық­та­ры­ның әр қайсы төл дүниета­нымына сай түрлендіріп жалғас­тырған. Ал қазақтағы ескі көмей жыр дәстүріне байланысты ерек­шелікті жыршы, фольклорист Берік Жүсіп былай тарқатады: «Біздің халықтың көмеймен жыр айтудағы  басты өзгешелігі музыкалық интерпретациясында. Қазақ музыкасы араб, парсы, үнді, түркімен, т. б. халықтар әуе­зін­дегі озық үлгілерді жатсынбай алып, өзіндік үлгі-таңбалы заң­дылықтарға бағындыра дамыт­қан. Сондықтан да Орта Азия ха­лықтары арасында қазақ­тың көмей жыры өзінің биік кәсіби деңгейімен, бір-біріне ұқсамай­тын ерекше дамыған мектептер үлгісін қалыптастыруымен ерекшеленеді. Сонымен қатар ислам дініндегі басты атрибут­тардың бірі – Құран қирағаты болып саналғандықтан, сырдағы көне көмей жыр айту дәстүрі белгілі бір дәрежеде яғни, «кемел дыбыс» тұрғысында қасиетті Құран қирағаттарымен бірге қабысып жатты», дейді ол.

Бұл дәстүрдің тылсым құ­пиясы мұнымен бітпейді. Осы орайда «Тұран» этно-фольклор­лы ансамблінің Қытайға барған гастролі туралы әңгіме ойға оралады. Түркі әуендерін таныстыруға келген ансамбль  репертуарынан бірнеше композицияны цензура алып тастапты. Бақса, тізімнен түсіп қалған шығармалардың бәрінде көмеймен айту үлгісі бар екен. Жер иелері оны кейін қытай халқының көмеймен жыр айтуды жаман ырым санай­ты­­нын айтып жеткізіпті. Ай­туын­ша, ғұн әскері шабуылдамас бұрын, елді мекеннің ерлері қару-жарағын сайланып алу үшін белгі ретінде көмейімен күркіреп дауыс шығарған екен. Содан бастап бұл халықтың сана­сында аталып отырған жыр айту дәстүрі архетиптегі арғы қорқы­ныштарын қайта жаңғыр­тып жіберетін көрінеді.

Қош, айтайын дегеніміз бұл емес еді. Бұл мақаланы жазуға сеп болып отырған мүлде басқа дүние. Қазір қазақ тыңдарманы көмеймен жыр айту үрдісін ауыр қабылдап жатқаны жанды ауыртады. Өзінің емес, өзгенің мұрасын тыңдағандай болады құдды. Классикалық музыка мамандарының ішінде де бұл дәстүрлі жыр айту үлгісін кәсіби өнер деп қабылдағысы келмейтіндерді көріп мүлде қынжыламыз. Ұлттық код деп ұран­даймыз емес пе? Ал музыка­ның өзі ақпарат тасымалдайтын жасырын код емес пе? Жыр­ды Арқада да, Алтайда да насихаттау маңызды. Әйтпесе, жоға­рыдағыдай түсінікпен ұлттық бірегейлікке жету қиын. «Нәлет біздің жүріске» деп күйініп кеткен Махамбеттің өлеңін бүгінгі күнге майыстырып айтқанда, рухани реставрация керек біздің санаға...