Мүмкіндігі мол мегаполис

Донорға айналған қала

Отандық өңдеу өнеркәсібінің тиімсіз­дігі және сыртқы нарықта отандық да­йын өнімге сұраныстың жоқтығы туралы пікірлер басым болғанымен, соңғы жылдары елімізде бұған қарама-қайшы мысал көбейді. Бұл жерде ең таңғалдыратыны – Алматының тәжірибесі: қалада табиғи ресурс жоқ, бірақ ел бюджетінің негізгі доноры мәртебесінің тізгінін ешбір аймаққа берген емес. Бюджеттің қомақты бөлігі де Алматының үлесінде. Ресурстық емес экономикалық дамудың флагманы болып отырған да осы қала.

Алматыда кәсіпкерлікті дамыту үшін көптеген қолдау шаралары жүргізі­ліп жатыр. Қала мемлекеттік және ай­мақ­тық бағдарламаларды жүзеге асырады. Кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі бағдарламасы – «2021-2025 жылдарға арналған ұлттық кәсіпкерлікті дамыту жобасы». Бұл жоба бұрын қолданыста болған «Бизнестің жол картасы-2020» және «Бизнестің жол картасы-2025» бағдарламаларының жалғасы. Сонымен қатар кәсіпкерлікті қолдау мақсатында «Алматы бизнесі», «Агроөнеркәсіптік кешен», «Алматы бизнесі-2025», «Jana Business» бағдарламалары жүзеге асы­рылып жатыр. Тағы бір қызық факт – Ал­матыда жұмыс істеп тұрған кәсіп­орын­дар саны экономиканың барлық саласында өсіп келеді, бұл бизнеске жан-жақты қолдауды көрсетеді.

Кәсіпкерлік бастама орталығы 

Белсенді шағын және орта бизнес (ШОБ) субъектілерінің саны 17,7%-ға өсіп, 344,4 мың бірлікке жетті. Бұл қалаға елдегі бірінші орынды сақтап қалуға мүмкіндік береді. Биыл субсидиялауға, кепілдендіруге және несиелендіруге бюджеттен 51,1 млрд теңге бөлінсе, оның 11 млрд теңгесі – жергілікті бюджет есебінен. Бұл шағын және орта бизнестің 1 705 жобасын қолдауға жағдай жасайды.

Экономиканың негізгі салаларындағы өсім де мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдердің артуына ықпал етіп жатыр. 2023 жылдың қорытындысы бо­йынша мемлекеттік бюджетке түсімдер 34,5%-ға, оның ішінде республикалық бюджетке – 35.3%-ға, жергілікті бюджетке – 32%-ға ұлғайып, 4.9 трлн теңгені құрады. Қазір қала әкімдігі жанынан барлық ШОБ бірлестіктерін біріктіретін іскерлік кеңес құрылып, табысты жұмыс істеп жатыр. Расында, бизнестің қала басшылығымен тұрақты байланыста болуы,­­­ өзара іс-қимыл, мәселелерге жедел ден қою бизнестің дамуына жағдай жасап, кәсіпкерлердің жергілікті билікке бизнестің болашаққа деген сенімін арттырады.

Алматының кәсіпкерлік бастама­ның орталығына айналған қала екені осыған дейін талай айтылған. Халық­аралық құры­­­лымдар мен қаржы инсти­тут­тары­­ның, ірі ІT-компания­лар­дың, жоғары оқу орындарының басым бөлі­гі Алматыда орналасқан. Ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) бестен бір бөлігін қамтамасыз ете отырып, әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері бойынша өңірлер арасында жетекші орынды тізгіндеді. Мега­полистің одан әрі айтарлықтай даму әлеуеті бар еке­нін тәуелсіз экономистер де жоққа шығар­май­ды.

2021–2024 жылдары жалпы құны ­4,5  трлн ­теңге  болатын  201 инвес­ти­ция­лық жо­бадан тұратын пул құрылады. 7 мың­нан астам жұмыс орны, 187,9 млрд теңгеге 92 жобаны іске асыру жос­пар­лан­ған. 2023 жылы Алматының жалпы өңірлік өнімі 10,1%-ға өсіп, 24,8 трлн теңгені құрады. Бұл – соңғы 10 жылдағы рекордтық көрсеткіш.

Мегаполистің 2023 жылғы көрсеткіші қаланың экономикалық әлеуеті сақталып отырғанын байқатты. Экономикалық даму­дың драйверлері:

• Өңдеу өнеркәсібі (+17,5%);
• Сауда (+14,5%);
• Қаржы және сақтандыру қызметі (+12,0%);
• Ақпарат және байланыс (+11,3%);
• Жылжымайтын мүлікпен опера­ция­­лар (+6,9%);
• Көлік және қойма шаруашылығы (+5,7%).

Қаржы секторы қарқынды

Экономист Замир Қаражановтың айтуынша, Алматының жалпы өңірлік өнімі бірнеше негізгі факторға байланысты.

«Бұл 2022 жылы қабылданған қаланы дамыту бағдарламасын тиімді жүзеге асырудың нәтижесі. Бұл бағдарлама эко­но­миканың жаңа секторларын құ­ру­ға, тұрақты экономикалық өсуге бағыт­талған. Сонымен қатар жергілікті өндіріс пен кәсіпкерлікті белсенді қолдау қаланың ішкі жалпы өнімге қосатын үлесін арттыруға ықпал жасайды. Қазір қала кәсіпорындардың саны жөнінен республикада алда келеді. Бұл Алматының одан әрі дамуына жол ашып тұр. Шағын және орта бизнес жеткілікті икемді, қажет болған жағдайда тез қай­та құрылады, жаңа жағдайларға бейім­деледі, яғни олар осылайша, өзінің бәсе­кеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын сақтайды. Мен оның үлесі тек қызмет көрсету және сауда саласында ғана емес, сонымен қатар стартаптар мен басқа да салаларда одан әрі өскенін қалаймын. Оның үстіне қалада білімді халықтың үлесі жоғары, жоғары оқу орындары көп, даму деңгейі жоғары салаларға кадрлар дайындалып жатыр», дейді З.Қаражанов.

Саясаттанушы Эдуард Полетаевтың айтуынша, ел орталығының Астанаға көшірілуі Алматының жаңа келбетін қалыптастырды.

«Әл-Фараби даңғылының бойында Алатаумен бой теңестірген банктердің пайда болуы банк секторының мүм­кін­ді­гін әлемдік технологиямен интегра­циялады. Отандық банктердің технологиялары әлемдік технологиялармен үйлесетінін қаржы секторының тынысын зерделеп отырған сарапшылар да жиі айтады. Бұл жағынан алғанда біздің Алматы еуропалық, тіпті жаһандық трендтерден де алда. Смарт­фондары арқылы банктік карталармен немесе QR-кодтарды пайдалану арқылы қиындықсыз төлем жасау мүмкіндігі Алматының қаржы сек­то­рының банктік және цифрлық суперинтеллект деңгейінің қандай екенін көр­сетіп тұр», дейді сарапшы.

Сарапшының айтуынша, кеңес заманында қалада ондаған зауыт болды. Кейін олар объективті себептермен жабылып, жүздеген мың адам жұмысынан айырылды, көпшілігі шағын және орта бизнесте қалды. Демек Алматы эко­но­ми­касының қазіргі деңгейі қаланың өткен ғасырдағы экономикасының қуа­тынан күш алып тұр деуге негіз бар дейді.

Бастысы – әлеуметтік капитал

2021 жылдың шілде айында Алматы халқының саны ресми түрде 2 млн адамнан асты. Демек әлемдік дең­гей­де­гі қала­лардың қажеттілігі бізге де ор­тақ. Өмір сүрудің жоғары стандарт­та­рын қам­та­ма­сыз ету, қоршаған ортаны жақ­сар­ту және қауіпсіздікті арт­ты­рудың өзекті мә­се­лелерін шешу, әлеу­мет­тік, инже­нер­лік және көлік инфра­құры­лымын дамыту үшін ресурс жетіс­пеу­ші­лі­гінің өткір түйт­кіл­дерімен бетпе-бет тұрмыз.

Э.Полетаев айтып өткендей, қала экономикасының әлеуеті кемі 5-7 млн адамды жұмыспен қамтамасыз етуге же­те­­­ді. Экономикалық белсенді топ көп болса, соғұрлым жақсы.

Саяси ғылымдар кандидаты, «Urban Forum Kazakhstan» қоғамдық қоры­ның тең құрылтайшысы Әділ Нұрмақовтың айтуынша, қаланың даму көрсеткіштерін демографиялық өсіммен ғана бағалауға болмайды. Кейде оның артықшылық әкелмейтін тұстары да бар. Ең бастысы – халықтың саны емес, адам және әлеуметтік капитал.

Келісіп пішкен тон келте болмас

Сарапшы айтып өткендей, Алматы экстенсивті дамып жатыр. Алматының барлық ауданы сырттан келгендерге тартымды немесе тартылыс нүктесіне айналып үлгерді деп айту қиын. Ал­ма­тының шеткері ай­мақтарында тұра­тын азаматтар қала­ның орталығына жету үшін кемі 2,5 сағатын жолда, көлік кептелісінде жо­ғалтады.

Урбанист-ғалым атаған екінші фактор – көлік инфрақұрылымы. Инфра­құ­ры­лым мәселесінің шешілмеуі экономика тынысын тарылтып тұр. Бұл жерде ол ЭЫДҰ сарапшыларымен келіседі. ЭЫДҰ сарапшылары қоғамдық көліктегі проблемаларға байланысты жолаушылар жеке көліктерге тәуелді екенін, қала басшыларының басты саясаты жолды кеңейту, жолайрықтарын салуға бағытталып келгенін айтады. Жол­дар­дың кеңейтіліп, жолайрықтардың салынуы мәселені шешпеді. Алдағы уақытта мұны жоғары жылдамдықты трам­вай (LRT) және метро құрылысымен жал­ғас­ты­ру керек.

«Алматының метросы қазіргі бір линия­лы «Г» көрінісінен қаланың әрбір нүктесін қамтитын, қаланы бірнеше рет орап алатын орама сақиналы дең­гей­ге жеткенде көлік кептелісі мәсе­лесі шешіледі. Инклюзивті шешім қа­был­дау тетіктерін әзірлеуге басым­дық беріп, ашықтықты дамыту қажет. Қала құрылысы жобасына үкімет­тік емес ұйымдарды, жергілікті қоғам­дас­тық­тар­ды – қабылданған шешімдерге тіке­лей әсер ететіндерді тарту керек», деп түйін­деді сарапшы.

АЛМАТЫ