Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Оның шығармашылық шеберханасында шыңдалып шыққан «Көшпелі сауық маймылы», «Бір уыс жусан», «Болашақтың бәйтерегі», «Түйешiнiң қызы» сынды әңгімелері – ә дегеннен-ақ әдебиетке жинақылықпен, дайындықпен келгеніне үлкен дәлел. Осы әңгімелердің тізімінде айтылатын «Бір уыс жусан» әңгімесі өткен ғасырдың сексенінші жылдары жарық көрді.
Бұл шығармада атомнан зардап шеккен аяулы қарындастың қыршын қиылған тағдыры тәпсірленген. Бұл – қаншама мың миллиондаған жанның ғұмырын жалмаған полигон азабы туралы жазылған қазақ әдебиетіндегі алғашқы шығармалардың бірі. Әңгіменің астарына барласаңыз аяныш сезімін тудыру емес, жазушының кеселді қоғамға, атом бомбасын атқандарға деген қарсылығын аңғарасыз. Протестік көзқарас шын әдебиетті тудырады. Жай ғана қарсылық емес, адамдарға деген алаңдаушылық та менмұндалайды.
Тұрсын Жұртбайдың шығармашылық жолының жастық кезеңін қамтитын «Болашақтың бәйтерегі» атты әңгімелер жинағынан қалам иесінің он бес пен жиырма жеті жас арасындағы алғашқы қаламалды прозалық туындыларын тануға болады. Балаң ой мен таза сезім арқылы сәби санасына тұңғыш рет ұялаған мұң мен алғашқы махаббат, жарық дүниеге деген ынтызарлық, арманға толы келешекке құштарлық, өмір баспалдағын енді аттағанда кездескен әділетсіздік пен қиянат, күйініш пен сүйініш бозбалалық шаққа тән бұла сезіммен табиғи суреттеледі.
Жазушының «Бесқарагер» хамсасы 1979 жылы проза байқауында бәйгелі болып, үш жылды артқа тастап, осы атаумен кітап болып басылып шыққанда, саналы жандарды тамсандырып, жадында жатталып қалғаны белгілі. Жарияға шыққан соң сынға да ұшырады, кекесін пікір де айтылды, бірақ көркемдік қуатына қатысты пікір білдіргендер аз.
Тұрсын Жұртбайдың «Бесқарагер» хамсасының алғашқы «Жанарыма тұнған жасым ең...» бөлімінде заңғар тұлға Мұхтар Әуезовтің тартысқа толы тағдырының толғауы, ол кешкен ғұмырдың бізге беймәлім тұстарының сыры ашылады. Бір қарағанда көркем шығарма болғанымен, астарындағы тарихи сарын шындыққа шегелеп, ақиқатқа апарады.
«Жер – бесік» роман-новелласы – жазушының жиырма төрт, жиырма бес жас аралығында жазған әпсаналық сыпаттағы алғашқы көлемді көркем туындысы. Бұл қаламгердің Алаш қозғалысы туралы аңсарлы биікке барар жолдағы қалам қарымын көрсеткен шығарма болатын. Туындыдағы Кәрібоз абыз – Шәкәрім, Саржан – Мағжан, Ұлар – Угар (Жәнібеков), ал Кербала – жазушының әкесі Құдакелді, Жансая – апайы Айымхан, Тоты – қарындасы Төлеу, Жарас автордың өз прототипі екенін ұққан жөн.
Шығарманың алғашқы нұсқасы бойынша оқиға отызыншы жылдардағы ашаршылық кезіндегі Шәкәрім қаза табатын көтерілістен басталып, бас кейіпкер Кербаланың өлімімен аяқталатын. Алайда ол шындықтың жария етілмейтінін және қаламалды қадамын енді бастаған жас жазушының жолына кедергі келтіретінін ескере отырып, пікір білдірген Рымғали Нұрғали, Құрманбай Толыбаев, Қаржаубай Айтолқын (Омар), Мейрам Асылғазин сияқты сыншы-жазушылардың кеңесімен оқиға он бес жылға шегеріліп, отызыншы жылдардағы халық көтерілісі он алтыншы жылғы ұлт-азаттық көтеріліске алмастырылады.
Шығарманың «роман-новелла» деп аталуындағы басты нысана – жазушының о бастағы ойы бойынша, әр тараудағы оқиға дербес көркем шешімін тауып, оқиғалар тізбегі жалғаса баяндалып, ортақ кейіпкер арқылы тұтастық сыпат білдіретін әдеби әдіске желі тарту. Осы мақсатқа орай жас автор өзінің жанына жақын, бұрын хатқа түскен «Бір тошала хикаясы», «Бөкенжарғақ» («Соқыр Есжан», «Аңшының зары»), «Көшпелі сауық маймылы», «Қабыршақ мұз қатқанда» сияқты хикаялық, романтикалық оқшау оқиғаларын шығармаға кіріктірген-ді. Кейін олардың кейбірі қысқартылды. Сондай-ақ Итжеккендегі концлагерьді емеуірін арқылы жеткізу мақсатымен ақ қайық, ақ шана, ақ бұғы туралы аңыз-әпсаналарды пайдаланғанын аңғару қиынға соқпас.
Жазушының бір пікірінде: «Қалам ұстауға құштарлығымның қашан туғанын білмеймін. Мүмкін, шешемнің қабірі көз ұшымда бұлдырап қалып бара жатқанда, өмірдің алғашқы ащы тамшысы шым етіп жүрегіме тамып, уыты мүбәрәк жаныма жайылғанда: «Мені емес, бір жарым жастағы сәбиді – Төлеуді анасынан айырғаның не, Алла?», деп Тәңіріме шағынған шақта оянған шығар. Әлде, қыстың ұзақ кешінде алакөлеңке шам жарығымен «Салсал», «Зарқұм», «Дариға қыз», «Кербаланың шөлі» сияқты риуаятты қиссалардың мұңлы-зарлы, мұғжизалы әуенімен жаныма ұялады ма?» деп ойға шоматыны бар. Біз де Тұрсын Жұртбай тереңіне толық сүңги алмаспыз. Бір ғана білеріміз – қаламгердің туындылары тағдыр толқыны тудырған бірегей дүниелер.
