Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Бүгінде елімізде ЖӨБ-тің мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару функцияларын біріктіретін «мемлекеттік моделі» әлі де сақталған. Алайда 1985 жылғы Еуропалық жергілікті өзін-өзі басқару хартиясының қағидаттарына сүйене отырып, функциялардың бұлайша араластырылуы қайшылық болып саналады. Өйткені ЖӨБ органдары жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетінше шешу үшін жеткілікті автономия мен өкілеттіктерге ие болуы керек. ЖӨБ-тің дамуына кедергі келтіретін негізгі мәселенің бірі – бұрын ұсынылған жергілікті өзін-өзі басқару туралы дербес заң жобаларының жеткіліксіз пысықталуы. Тұжырымдамалық тұрғыда бұл жергілікті қауымдастықтардың белсенділігі мен тиімділігін тежейді.
Кеңес кезеңіндегі еліміздің тарихында ЖӨБ туралы жеке заң әзірленді, бұған қоса ЖӨБ-ті реформалауға бірнеше рет әрекет жасалды. Сарапшылар сол уақыттан бастап бүгінге дейін ЖӨБ-ті мемлекеттік басқару жүйесінен бөлу керек пе деген мәселені алға тартып келеді. Бір жағынан, ЖӨБ-ті бөлу басқару жүйесінің шатасуы мен ретсіздігін туындатады деген пікір бар. Негізінен ЖӨБ жүйесінің идеясы азаматтардың өз кентін, ауылын немесе қаласын басқаруға белсенді қатысуына саяды.
Бұл ретте ЖӨБ туралы жеке заң қабылдау халықтың тыныс-тіршілік үшін аса маңызды. Өйткені дербес заң Конституцияның 33-бабының 1-тармағында белгіленген азаматтардың мемлекет істерін басқаруға өз бетінше қатысу құқын іске асыру үшін негіз болуы керек. Осылайша, тікелей демократияның нақты институттарының бірі болады. Бұған қоса дербес заңды қабылдау ЖӨБ-ті мемлекеттік басқару жүйесінен бөле отырып, оның құқықтық іргетасын қамтамасыз етеді.
1995 жылы Конституция қабылданған сәттен бастап елімізде ЖӨБ ережелерінің іске асырылуын көрсететін бірқатар конституциялық заң қабылданды. Алайда бұл ереже ЖӨБ-тің нақты шекараларын, құқықтық мәртебесін анықтаған жоқ. Оның үстіне мұны 2001 жылғы 23 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» заңынан бөліп тастаған жоқ.
1997–2006 жылдар аралығында жеке заңды қабылдау мәселесі бірнеше мәрте көтерілген. Дегенмен бұл бастамалардың бірде-бірі өзін-өзі басқарудың толыққанды жүйесін құруға әкелмеді. Тағы бір талпыныс 2023 жылы жасалды, бірақ жобаны Үкімет бұрынғыдай кері қайтарып алды.
Әзірге бұл мәселе қашан, қалайша түпкілікті шешілетіні белгісіз. Қазір мемлекет саясатындағы тренд ЖӨБ ұстанымдарын біртіндеп күшейтуге және оны басқарудың жалпыұлттық жүйесіне біріктіруге бағытталғанын атап өту керек. Еліміз ЖӨБ-ті дамыту мәселесінде Еуропалық жергілікті өзін-өзі басқару хартиясының негізгі қағидаттарын басшылыққа алатынын ескере отырып, елде осы модельді сәтті іске асыру үшін ЖӨБ органдарының дербестігі, заңмен белгіленген нақты өкілеттіктердің болуы, қаржылық әрі экономикалық өз-өзіне жеткіліктілік, жергілікті органдардың өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде автономияны қамтамасыз етудің сотпен қорғалу құқығы болуы қажет. Осы орайда әр тармақ бойынша қысқаша тоқталғым келеді.
Біріншіден, қоғамда әкімдіктер жанындағы қоғамдық кеңестер мен ЖӨБ органдары жиі шатастырылады. Сонымен қатар 2015 жылғы 2 қарашадағы «Қоғамдық кеңестер туралы» заңның 1-бабының 1-тармағына сәйкес қоғамдық кеңестер жергілікті мемлекеттік басқару органдары құратын консультативтік-кеңесші және байқаушы органдар болып саналады. Олар жергілікті атқарушы органдар жанындағы консультативтік-кеңесші органдар ретінде жұмыс істейді.
Конституцияның 89-бабының 2-тармағына сәйкес ЖӨБ-ті тікелей халық, сондай-ақ мәслихаттар және ЖӨБ-тің басқа да органдары арқылы тұратын аумақтарды қамтитын қауымдастықтарда жүзеге асырады. Бұл ереже азаматтардың ЖӨБ органдарының қызметіндегі шешуші рөлін, сондай-ақ олардың жергілікті мемлекеттік басқару органдарынан дербестігін көрсетеді.
Осыны ескере отырып, қоғамдық кеңестер кез келген мәселелерді талқылауға азаматтардың қатысуын қамтамасыз ететін тікелей демократияның құралы екенін атап өткен жөн. Ал ЖӨБ органдары – азаматтарға мәселелерін талқылап қана қоймай, өз елді мекенінің ісін басқару бойынша тікелей шешім қабылдауға мүмкіндік беретін дербес тікелей демократия институты.
ЖӨБ органы елді мекенді басқару мәселелерін шешуге азаматтардың қатысуына кепілдік береді және қамтамасыз етеді. Осылайша, кері қайтарып алынған заң жобасында (2023 жыл) қалалық әрі ауылдық елді мекендер тұрғындарының жергілікті маңызы бар істерді басқаруға белсенді қатысуын қамтамасыз ете алатын және жергілікті маңызы бар мәселелерді тікелей шеше алатын ЖӨБ-тің жаңа органы – «Кеңес» енгізілді. Оның үстіне қоғамда көкешілдік көңіл күй мен әлеуметтік масылдық тенденциялары өрши түсті. Бұл тұрғыда ЖӨБ органдары халықты тартып, адамдардан үміт ететін инфантилизмді түбірімен жоюы керек. Өйткені ЖӨБ тұжырымдамасының мәні – өз кентін, ауылын, қаласын тікелей басқаратын әкім емес, халық.
ЖӨБ-ті жүйелі дамыту үшін оны аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдық елді мекендердің, кенттер мен ауылдық округтердің аумағында тарата отырып, «Кеңес» ЖӨБ органын енгізу жөніндегі қанатқақты жоба ұсынылып отыр. Астана мен республикалық және облыстық маңызы бар қалаларда жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті өкілді органдар таңдаған мәслихаттар арқылы жүзеге асырылады.
Бұл қанатқақты жоба ЖӨБ-ті біркелкі енгізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Астанада, республикалық және облыстық маңызы бар қалаларда ЖӨБ-ті халық тікелей және мәслихаттар арқылы (Конституцияның 89-бабы), ал төменгі деңгейде Кеңестер арқылы жүзеге асырады.
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасы аясында жергілікті мемлекеттік басқару органдары мен ЖӨБ органдары арасында өкілеттіктер мен жауапкершілік салаларын нақты ажырату көзделеді. Осыған байланысты ЖӨБ органдарының, атап айтқанда, кеңестердің айрықша құзыретінде болуға тиіс бірқатар мәселені бөліп көрсету қажеттігі туындайды. Бұл қадам ЖӨБ органдарының дербестігі шеңберін кеңейтуге ықпал етеді, өз кезегінде ЖӨБ институтының жұмыс істеу тиімділігі артады.
Осындай мысалдардың бірі – абаттандыру мәселелеріне қатысты өкілеттіктерді ЖӨБ органдарына беру. Бүгінгі таңда «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» заңның 35-бабы 1-тармағының 20) тармақшасына сәйкес абаттандыру мәселелерін шешу әкімдерге жүктелген. Осы функцияны ЖӨБ органдарына беру жергілікті жерлерде туындайтын проблемаларды жедел анықтауға және шешуге мүмкіндік береді. Мысалы, елді мекендердің тұрғындары кейбір көшелерде асфальт төсеуді, жиектас, төсеніштерді ауыстыруды жиі сұрайды, бірақ басқа көшелерде олардың болмауы да мүмкін немесе шұғыл жөндеуді қажет етеді.
Парламентаризм институты қаржылық сыйақы үшін азаматтардың қауіпсіздікті қолдауға белсенді жәрдемдесуін қолдайтын ІІМ-нің «Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы» заң жобасын талқылау аясында құқық бұзушылықтарды анықтау, материалдарды уәкілетті органдардың қарауына беру жөніндегі құзыретті халыққа және Кеңес мүшелеріне беруді ұсынады. Мәселен, егер пәтерде немесе үйде бір тұрғын тіркелген болса, ал іс жүзінде бірнеше адам тұратын болса, онда осы елді мекеннің әрбір тұрғыны (Кеңес мүшесі) бұл құқық бұзушылықты тезірек анықтай алады. Сондай-ақ міндетті түрде чиптен өтуге тиіс иттерді, мысықтарды және басқа да үй жануарларын асырау, көшелердің тазалығы және күтіп-ұстау мәселелерін шешуге болады.
Үшіншіден, ЖӨБ органдарының қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету керек. Бұл ЖӨБ органдарына жергілікті маңызы бар мәселелерді дербес шешуге, ресурстарды тиімді бөлуге және азаматтардың жергілікті қажеттіліктерін ескеруге мүмкіндік береді. 2018 жылдан бастап барлық ауылдық округте бюджет жүйесінің төртінші деңгейін енгізу осы бағыттағы маңызды қадам болды. Бұл тетік ауылдық округтерге өз бюджеттерін дербес қалыптастыруға, сондай-ақ коммуналдық меншікті басқаруға мүмкіндік берді. Осы жаңа ереже бюджеттік үдерістердің ашықтығын едәуір арттырды және азаматтарға салықтардың қалай қолданылатынын бақылауға мүмкіндік берді. 2020 жылғы мәліметтер бойынша, ЖӨБ бюджетінің кірістері 252 млрд теңгені құрады, оның 34 млрд теңгесі (13,4%) меншікті кірістері, ал 218 млрд теңгесі жоғары тұрған бюджеттен берілетін трансферттер түрінде түсті.
Төртіншіден, «Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Президенттің 2024 жылғы 8 мамырдағы №542 Жарлығын іске асыру шеңберінде 6-тармақтың 6-тармағымен Үкіметке ұжымдық талап беру институтын енгізуді зерделеу тапсырылды. Бұл тетік экономикалық саладағы азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін ғана емес, ЖӨБ органдарының қызметінде маңызды құрал бола алады.
Осы айтылған мәселелерді қолданыстағы заңнамаға енгізу мақсатында одан әрі жан-жақты талқылау қажет. Бұл ретте азаматтардың, депутаттардың, сондай-ақ ЖӨБ саласындағы сарапшылар мен мамандардың белсенді үн қатуы маңызды.
Қанатбек САФИНОВ,
Парламентаризм институтының директоры,
Заң ғылымдарының докторы
