Ұлттық ғылым академиясының президенті Ақылбек Күрішбаевтың айтуынша, еліміздің бақ шаруашылығы саласын дамытуда үлкен әлеуеті бар.
«Мемлекет басшысының бақ шаруашылығын дамыту, сондай-ақ апорт алма сортын сақтау, қайта жаңғырту жөніндегі тапсырмасын орындау мақсатында қазір осы әйгілі сортты қайта жаңғырту жоспары әзірленді. Апорттың әртүрлі формасы арасындағы генетикалық айырмашылықтарды анықтау, сорттық араласуды болдырмау мақсатында таңдалған формаларға генотиптеу жүргізіліп жатыр. «Қазақ жеміс-көкөніс ғылыми-зерттеу институты» (ҚазЖКҒЗИ) «Талғар» аймақтық филиалының помологиялық бағы негізінде 5 гектар аумақта апорттың «Алматы», Қанды-қызыл сорттарының ана-черенкалық бағы құрылды. Бақты отырғызу кезінде институт әзірлеген технология негізінде тіндік мәдениет әдісімен сауықтырылған көшет материалы пайдаланылды. Генетикалық талдау арқылы апорт сортымен үйлесімділігі бойынша жабайы Сиверс алмасының популяциясынан формалар іріктеліп, сауықтырылған апорт телісінің материалын өсіруге арналған телітуші негіз ретінде пайдаланылды», деді.
Апорттың ерекше сорт екенін атап өткен жөн, оны «патша алма» деп те атайды. Ерекшелігі – Алматының тау бөктерінде теңіз деңгейінен 950-ден жоғары және 1 250 метрден төмен жерлерде оңтайлы шектеулі термалды жағдайда жоғары сапалы жемістер береді. Алматы облысында апорт өсіруге қолайлы аймақтар – Талғар, Қарасай және Еңбекшіқазақ аудандарындағы тау бөктерлерінің тар жолағы. Осыған байланысты апортты қайта жаңғырту мәселесінде оңтүстік-шығыстағы төменгі тау бөктері аймағында бос жерлердің қолжетімділігіне қатысты қосымша қиындық бары айтылды.
Бұл жерде бос жерлердің инвентаризациясын жүргізу, болашақ апорт бақтарының орналасу аймақтарын жүйелеуге климаттық жағдайлар, топырақтағы негізгі қоректік элементтердің құрамы, ылғалдылық деңгейі сияқты дескрипторларды қамтитын бірыңғай деректер базасында олардың геоақпараттық талдауын мұқият өткізу маңызды. Алматы облысы әкімінің орынбасары Нұржан Құдайбергенов апорт өсірудің қиын әрі көп шығынды екенін ескертіп, аймақта апорт бақтарының ауданы күрт азайғанын алға тартты. Сондықтан мемлекет пен шаруалар бірлесіп жұмыс істесе, апорт өсіруді қайта жандандыруға болатынын айтты.
«Алматы облысы бойынша бақтардың жалпы ауданы жүзімдіктерді қосқанда 18,9 мың гектар. Оның ішінде алма бақтарының ауданы 11,1 мың гектар болса, 2,0 мың гектары – интенсивті алма бақтары. Жыл өткен сайын апорт сортының сапасы төмендеп, түрлі ауруға сезімталдығы себебінен апорт бақтарының көлемі 1 071 гектардан 446 гектарға азайды. Апорт бақтарынының алаңын көбейту мақсатында Еңбекшіқазақ, Талғар, Ұйғыр, Қарасай аудандарында бақ көлемін 1 036 гектарға жеткізуге болады», деді облыс әкімінің орынбасары.
Өңірде апорт сортын өсірумен «Таиров», «Джульфаев», «Бадалов», «Баденко», «Шерадзе», «Байузаков», «Абдуаллиева Р», «Лунеев», «Зубанов», «Амина», «Лазгиев» сынды ірі шаруа қожалықтары мен «Қазақ жеміс-көкөніс ғылыми-зерттеу институты» Талғар аймақтық филиалы ЖШС айналысып келеді.
Нұржан Құдайбергеновтің айтуынша, соңғы жылдары апорт «бактериалық күйік» карантиндік ауруына ұшыраған.
«Бұл жағдай қорғаныс шараларын әзірлеуді қажет етеді. Өрттің алғашқы инфекциясы әдетте көктемде, гүлдену кезінде дамиды. Бактериялар гүлге тозаңмен немесе ауру өсімдіктерден сау өсімдіктерге таралатын қоздырғыш бактериялардың болуына байланысты түсуі мүмкін. Тасымалдау агенттері жәндіктер, құстар, жаңбыр мен суару суы, жел болуы ықтимал. Атмосфералық ылғалдық шамамен 70 пайыз және ауа температурасы 18 градустан жоғары болған кезде бактериялар тез көбейіп, бұтақтардағы қабық бойымен қозғалады. «Бактериялық күйіктің» таралу жылдамдығын болдырмау немесе азайтуға фитосанитарлық шаралар кешені жүргізіледі, оның ішінде аурудың таралу аймақтарынан отырғызу материалын әкелуге тыйым салу, қатты зардап шеккен ағаштардың орнында тамырымен жұлу және өртеу. Осы себептерге байланысты аймақтың шаруалары мен фермерлері апорт бақтарын салудан бас тартады», дейді.
Апорт бақтарын салу мемлекет тарапынан шаруашылық жүргізуші субъектілерге қаржылық көмек көрсетілген жағдайда жоғары болмақ. Мысалы, апорт сортын салуға, өсіруге субсидиялар бөлу қажет.
«Алматы облысында 2025-2029 жылдарға арналған жол картасы негізінде қойылған міндеттерді іске асыруға 1 090 гектар бақ салу қажет. Мемлекеттік қолдаудың бір түрі – жеңілдетілген несие беру. Апорт сорты жеміс беру кезеңіне 7–8 жылда енетіндіктен және ұзақмерзімді жоба болғандықтан, шаруашылықтарға несиелеудің тиісті жеңілдік кезеңін ұсыну қажет», деді Нұржан Кеңесұлы.
«АФ Талғар» директоры Сағи Солтанбеков «Апортты жаңғыртудың ғылыми тәжірибесі – алманың көне сорттарын қайта қалпына келтіру мүмкіндігінің үлгісі» тақырыбында жасаған баяндамасында апорт сортын қайта жандандыру ғылыми негізделген көзқарасты талап ететінін түсіндірді.
«Соның нәтижесінде Жоңғар-Алатау және Іле Алатау ҰМТП аумағында жабайы алма популяциясында 30 форма жиналды. Іріктелген апорт клондары in vitro жағдайында вирустық аурулардан сауықтырылды. Молекулярлық талдау негізінде ДНҚ профильдері сәйкес келген 11 сорт-телітуші комбинациясы анықталып, көшет алынды. Алынған көшеттермен 2015 жылы помологиялық бақта 5 гектар учаскеге тәжірибелік бақ отырғызылды. 2022 жылы алғашқы өнім алынды. Аталған бақта молекулярлық талдаумен бактериалды күйік және таз қотыр ауруларына төзімді гендері бар формалар анықталды. Жалпы айтқанда, республиканың жеміс-жидек дақылдарының гендік қоры өте бай. Помологиялық бақ өз жұмысында жеміс дақылдарының құнды коллекциясын кұрған. Жоғарыда айтылған ғылыми жұмыстар оң нәтиже көрсетті. Сондықтан ол алманың басқа да көне сорттарын қайта қалпына келтіру мүмкіндігінің үлгісі деп санаймыз», деген Сағи Солтанбеков жеміс саласының қарқынын арттыру, апорт алмасының қайта жандандыруға қатысты бірқатар ұсыныс білдірді.
Алматы облысы
