– Иә, оныңыз рас. Сыңарым Ғұмар екеуміз спортты бірге бастадық. Қазақ күресінің қыр-сырына Түркістан облысы Ордабасы ауданының орталығы – Темірланда қанықтық. Алғашқы жаттықтырушымыз – Ерлан Отызбаев. 12 жасымыздан түрлі додаға қатыса бастадық. Мен әуелі жасөспірімдер мен жастар, одан кейін ересектер арасында ел чемпионы атандым. Шеберлігім шыңдала келе әлем мен Азия чемпионатында топ жардым. Ғұмардың да бағындырған белестері бір төбе. Орта мектепті тәмамдағаннан кейін Қазақтың спорт және туризм академиясына оқуға түстік. Бұл жерде Ермек Нәсиевтің қол астында жаттықтық. Төл өнерімізде бұйырған несібемізді алғаннан кейін үшеуміз ақылдаса отырып, дзюдо күресіне ауысуды құп көрдік. Бұл ретте де қалың топтың арасында қалып қойған жоқпыз. Түрлі жарыста жақсы нәтиже көрсетіп, 2013 жылы ұлттық құрама сапына қабылдандық.
– Елімізде аса жеңіл салмақта мықты балуандар өте көп. Соған сәйкес бәсекелестік те жоғары. Тәжірибелі спортшыларды жолдан ығыстыру оңай болмаған шығар?
– Біз қатарға қосылған кезде 60 кг салмақ дәрежесінде кіл «сен тұр, мен атайындар» сайысып жүрді. Еркебұлан Қосаев, Елдос Сметов, Рустам Ыбыраев, Асхат Телманов, Айбек Имашев, Ғабит Есімбетов... Қай-қайсысының да қарқынына төтеп беру оңай болған жоқ. Уақыт оза кейбірі үлкен спорттан қол үзді, кейбірін жолымыздан ығыстырдық. Кейбірімен біраз уақыт бойы әбден тірестік. Ақыры Ғұмар екеумізге халықаралық аренаға жол ашылып, түрлі дүбірлі додаларда ел намысын қорғадық.
– Бірақ уақыт оза Ғұмар көпшілік назарынан тыс қалды. Не себепті?
– Негізі алғашында маған қарағанда бауырым тәуір күресті. Ел чемпионатында қола медаль иеленгеннен кейін ол шетелге алғаш рет шыққанына қарамастан, Чехияда өткен Еуропа кубогінде үшінші орынға табан тіреді. Осы жарыста мен ұтылдым. Басқа да турнирлерде топ жарып, халықаралық дәрежедегі спорт шебері атанды. Екеуміз бір салмақта күрестік. Содан Ғұмар маған жол беріп, өз мансабын аяқтады. Қазір сыңарым Қорғаныс министрлігіне қарасты Армияшылардың орталық спорт клубында (АОСК) дзюдо бөлімінің бастығы, қазақ күресінен мемлекеттік жаттықтырушы қызметтерін абыройлы атқарып жүр.
– 2013 жылы ұлттық командамыздың қатарына қабылдандым деп жоғарыда айттың. Сол кезден бері Олимпия ойындарының алауы үш мәрте тұтанды. Сонда 2016 жылы Рио-де-Жанейро, 2021 жылы Токиодағы жарыстарға қатысуға еш мүмкіндігің болмады ма?
– Бразилияға бармайтыным әу бастан белгілі еді. Себебі еліміздегі өзге балуандарға қарағанда рейтингім едәуір төмен болды. Ал Токиоға бір табан жақын тұрдым. Олимпиада қарсаңында бірқатар ірі додаларда дараланып, әжептәуір ұпай қорын жидым. Әлемдік рейтингте екінші орынға дейін көтерілген кезім де болды. Бір сөзбен айтсақ, Елдос Сметов екеуміз әбден тірестік. Десек те бапкерлердің таңдауы Сметовке түсті. Бұл дұрыс шешім болды. Құрдасым ел сенімін ақтап, Күншығыс елінде күміс медальды мойнында жарқыратты.
– Жалпы, халықаралық жарыстарда екеулеріңнің жолдарың қанша рет түйісті?
– Үш рет күрестік. Барлық бәсеке Елдостың пайдасына шешілді.
– Татамиде бітіспес қарсылас екенсіздер, ал өмірде ше?
– Өте жақсы араласамыз, жақын доспыз. Спорттағы бәсекелестік сыйластығымызға еш сызат түсірген жоқ.
– Сенің алғаш рет жасындай жарқырап, жанкүйерлердің жүрегін жаулаған кезің 2021 жыл еді. Будапешттегі әлем чемпионатында күміс медаль иеленіп, өзіңнің зор әлеуетіңді байқаттың. Сол жарысты жадыңда бір жаңғыртсаң...
– Шыны керек, сегіз жылдай 60 кг салмақ дәрежесінде күресіп, не Олимпиадаға бармадым, не әлем чемпионатында жеңіс тұғырына көтерілмедім. Бұл жағдай менің шымбайыма қатты батты. Қынжылдым. Намыстандым. Содан бұл менің осы салмақтағы соңғы жарысым деп шештім. Будапешттегі бәсекеге тыңғылықты дайындалдым. Жеребе оңай түспеді. Алғашқы айналымдарда чехиялық Давид Пулкрабек пен германиялық Мориц Плафкиді ұтқан жағдайдың өзінде үшінші кезеңде атақты Рюдзю Нагаямамен күресуге тура келеді. «Қиын болды-ау» деп ойладым. Алғашқы екі қарсыласымды оңай еңсердім. Десек те жапонның жұлдызымен жолым қиыспады. Оны әзербайжандық Камрат Хусейнов көз алдымда таза түсіріп кетті. Ширек финалда Хусейнов франциялық Валид Хиярға жол берсе, мен моңғолиялық Унуболд Лхагваямцты ұттым. Жартылай финалда Хиярды сүріндірдім.
– Ал шешуші тұста Яго Абуладзені ұтып, алтын алуға не жетпеді деп ойлайсың?
– Ресейдің намысын қорғаған грузин жігітін содан бір ай бұрын ғана Гран-при турнирінде «вазари» әдісімен ұтқанмын. Осы жолы да жеңемін деп ойладым. Бірақ бәсеке барысында өзім өрескел қателік жіберіп, соның зардабын шектім.
– Содан 66 кг салмақ дәрежесіне ауыстың. Жаңа салмаққа бейімделу қиын болған жоқ па?
– Бұған дейін әр жарыс сайын 5–6 кг салмақ қуып жүрдім. Оның барлығы да ағзаға кері әсерін тигізетіні мәлім. Сөйтіп, тәуекелге бардым. Шыны керек, бірден бейімделу оңай болмады. Бұрындары қарсыластарымды еш қиындықсыз-ақ алып ұратынмын. Ал 66 кг салмақ дәрежесінде физикалық дайындығың күшті болмаса, ешкім сенің ырқыңа көне қоймайды. Міне, осы жағын жетілдіруге көп күш салдым. Бірте-бірте елішілік жарыстардағы қарсыластарымды ығыстыра бастадым. Түрлі турнирлерге қатыстым. Бірде ұттым, бірде ұтылдым. 2022 жылы Астанадағы Азия чемпионатында қола медаль иелендім. Содан кейін елімізде осы салмақтың көшбасшысы екенімді мойындаттым.
– Енді әңгіме ауанын Париж Олимпиадасына бұрсақ. Осы жарысқа дайындық барысында басты қарсыластар деп кімдерді айтар едің?
– Елдос Сметов екеуміз бір бөлмеде жаттық. Жарыс қарсаңында жеребе тарту рәсімін қадағалап отырып, екеуміз де Жапонияның балуандарына түсіп қалмауды тіледік. Бірінші 60 кг салмақта кімдердің күресетіні анықталды. Елдос Нагаямамен бір топқа түсті. Бет әлпетіне қарасам, досым еш қобалжып тұрған жоқ. «Бұйыртса, жапонды жеңемін!» деп сенімді сөйледі. Оған «Ақ жол!» тіледім. Одан кейін 66 кг салмақ дәрежесіне кезек келді. Менің қауіптенгенім – Хуфими Абе. Даңқы дүркіреп тұрған нағыз дарабоздың өзі. Әрине, бозкілемге жеңілемін деп шықпайсың ғой. Жолымыз түйіссе, Абемен де аянбай айқасатын едім. Абырой болғанда екеуміздің жолымыз қақ айырылды, көңілім орнына түсті. Басқа балуандарды жеңуге күш-жігерімнің жететініне сенімді болдым.
– Токио Олимпиадасының жеңімпазы, әлемнің төрт дүркін чемпионы Хуфими Абемен жолдарың айырылысқанымен, «жеребе жолдас болды» деп айта алмаймыз. Өйткені Париждегі қарсыластарыңның дені әлемдік рейтингте сенімен салыстырғанда едәуір жоғары тұрды. Мәселен, дәл Олимпия ойындары қарсаңында жарияланған IJF-тің тізімінде испаниялық Давид Гарсия Торне – 9, оңтүстіккореялық Ан Баул – 13, франциялық Валид Хияр – 16, бразилиялық Виллиан Лима 8-сатыға жайғасты. Сонда жоғарыда есімдері аталған жампоздардың ешқайсысынан қаймықпағаның ба?
– Әзер дегенде төртжылдықтың басты додасына қатысу мүмкіндігіне ие болғаннан кейін барынша нәтиже көрсетуге тырыстым. Жеңіс тұғырына көтеріліп, елге абыроймен оралуды мақсат тұттым. Иә, қарсыластарымның барлығы да азулы болды. Алғашқы белдесуді Давид Гарсия Торнеге қарсы өткіздім. Еуропа чемпионатының күміс жүлдегері «кесек әдістерді көп жасайтын» дзюдошы ретінде танымал. Соңғы Токио Гран-приінде испаниялық мені «иппонмен» ұтқаны тағы бар. Негізі оған дейін екеуміз алты рет күш сынасып, үш белдесуді ол ұтса, үш рет менің күшім басым болды. «Үйреніскен жау атыспаққа жақсы» демекші, Торненің осал тұсын жақсы білемін. Содан айқасты қосымша уақытқа дейін апаруды жоспарладым. «Голден-скорда» Давидтің терең бір тыныстағанын естігенде, «Ә, бәлем, болдырып қалған екенсің ғой» дедім де, сәті келгенде оны бір қырына аунатып жіберіп, жеңіске жеттім.
Екінші кезеңде Рио Олимпиадасының күміс, Токио Олимпиадасының қола жүлдегері, әлем чемпионы, әлем чемпионатының екі дүркін қола жүлдегері, Азия ойындарының жеңімпазы Ан Баулмен айқастым. Сол күнге дейін мен оны ұта алмай жүрдім. Басқасын айтпағанда, Оңтүстік Кореяның оғланы әлем чемпионаттарында екі рет алдымды орап кетті. Осы жолы «қалай болғанда да кеткен есемді қайтарамын» деп, тас-түйін дайындалып, татамиге белді бекем буып шықтым. Сәті келгенде екі жеңінен ұстап, алып ұрдым. Вазари! Таблоға қарасам, айқастың аяқталуына әлі 3 минут 35 секунд бар екен. Енді не істеймін? Қазір Ан алға ұмтылады. Оның қарқынды шабуылына қалай шыдас беруге болады? Қарсыласымның функционалдық даярлығы керемет екен, дамылсыз шабуылдады. Әйтеуір оған төтеп бердім. Бәсеке аяқталғаннан кейін қарасам, Ан Баул еш шаршамаған. Тіптен тер де шықпаған. Тек не болғанын түсінбей, жан-жағына жалтақ-жалтақ қарайды...
– Үшінші кезеңде сені әлем чемпионатының қола жүлдегері, Еуропа чемпионы Валид Хияр күтіп тұрды. «Гран-Пале-Эфемер» кешеніне жиналған жергілікті жанкүйерлердің өз жерлестерін барынша қолдайтыны анық. Осы жағдай саған кері әсерін тигізбеді ме?
– Хияр татамиге беттеген кезде сан мың жанкүйер жерді тепкілеп, спорт кешенін басына көтерді. Бағзы заманда, ежелгі Римде дәп бір гладиаторды айқас алаңына шығарып жатқандай әсер қалдырды. Соның алдында ғана ол Олимпия ойындарының күміс, әлем чемпионатының екі дүркін қола жүлдегері Важа Маргвелашвилидің аяғын көктен келтірген еді. Соның бәрін ескерген көрермендер Валидке керемет қолдау көрсетті. Әрине, көпшіліктің қолдағаны жақсы ғой. Бірақ оның екінші жағы да бар. Бұл психологиялық тұрғыдан өте қиын. Жүйкеге салмақ салады. Француз балуаны сол қысымға шыдамады. Валид бұл межеде өз деңгейінде күресе алмады. Бәсеке басталған бетте жергілікті дзюдошыға төрешілердің бүйрегі бұрып тұрғанын байқадым. Белдесу бел ортадан асқан тұста маған екінші шидо берілді. Енді бір ескерту жасалса, жарыс жолынан шығып қаламын. Соны қаперге алған мен барынша сауатты күресуге тырыстым. Асықпай-аптықпай жүріп, айқастың аяқталуына 7 секунд қалғанда әдіс жасамақ болған Хиярды үстінен басып қалдым да, тырп еткізбей ұстадым. Сөйтіп, жеңісті жұлып әкеттім.
– Сондай мықты қарсыластарды қапы қалдырғаннан кейін жартылай финалда бразилиялық Виллиан Лимадан ұтылады деп еш ойламаған едік...
– Негізі Лиманы да жеңуге болатын еді. Өзім де оған 100 пайыз сенімді болдым. Жеңілем деген ой қаперіме де кірген жоқ. Мен бірте-бірте тегеурінімді күшейтіп, әне-міне лақтырам деп жүргенімде, ол қолымды ауыртып алдым деп дәрігерлердің көмегіне жүгінді. Бір жарым минуттай ем-дом жасалды. Сол кезде қарқын бұзылды. Бәрін басынан бастауға тура келді. Виллиан солға кіргендей болып, әп-сәтте оң жаққа әдіс жасады. Мен тайқуға тырыстым. Алайда сол мезетте башпайым ілініп қалып, жерге жауырыныммен құладым. Осы сәтсіздік бас жүлдеге таласу мүмкіндігінен айырды.
– Ал қола медаль жолындағы тартыс қалай өрбіді?
– Оған дейін Страхания Бунчичпен бірде-бір рет кездеспеген едім. Бойы сырықтай Сербияның саңлағы қол-аяғының ұзындығын пайдаланып, біраз әбігерге салды. Бірақ оның түбі бір қателікке бой алдыратынын білдім. Көп кешікпей оңтайлы сәтін тауып, оған сан соқтырып кеттім. Осылайша, жеңіс тұғырына көтеріліп, еліміздің көк туын Париждің төрінде желбіреттім.
– 32 жасыңда Олимпия ойындарының қола жүлдегері атанғанда қандай сезімде болдың?
– Талай жылғы еңбегімнің ақталғанына қуандым. Әр жылдары қолдау көрсеткен азаматтар мен бапкерлеріме, оның ішінде жеке жаттықтырушым Ермек Нәсиевке, атан-анам, туған-туыстарым, жора-жолдастарыма алғысым шексіз. Алғашында алтынға таласа алмағаныма күйінсем, елге оралғаннан соң, қола медальдың да құнды екеніне анық көз жеткіздім. Сол қуанышым әлі де басылған жоқ.
– Әңгімеңе рахмет! Алдағы жарыстарда да зор табыс тілеймін.
Әңгімелескен –
Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Egemen Qazaqstan»
