Алла Тағала Құрандағы «Бақара» сүресінің 257-аятында: «Алла – иман келтіргендердің жанашыр досы, қамқоршысы һәм қорғаны, оларды тас қараңғы түнектерден жарық нұрға шығарады...» дейді, ал «Юнус» («Жүніс») сүресінің 62-63-64-аяттарында Алла Тағала: «Біліп қойыңдар, расында Алланың әулие құлдары үшін ешқандай қорқыныш жоқ һәм олар әсте мұңаймайды (62). Олар шынайы түрде иман еткендер һәм Аллаға асылық қылудан сақтанып, өз міндеттерін толықтай орындайтындар (63). Оларға бұл дүниеде де, ақыретте де сүйінші. Алланың сөздерінде өзгеріске жол берілмейді. Міне, ең ұлы жетістік, ең зор табыс осы» (64) деп, Өз әулие-достарының рухани болмыс-бітімін, тіршіліктегі ниет-әрекетін тайға таңба басқандай етіп көрсетіп берді.
Қай заман болсын, Алла назары түскен елге өз заманының Құтыбтарын, әулие-машайықтарын үздіксіз, үзіліссіз жіберіп отырған. Соның бірі һәм бірегейі – мың жылдан астам уақыт жасырын жатып, жақында ғана ұрпақтарымен қайта қауышқан бабамыз, ұлы әулиеміз Мұхаммед Нұран баб.
Мұхаммед Нұран баб (Алла оның әзиз рухын ұлы рақымына бөлесін!) – милләди жыл санауымен Х–ХІ ғасырда ғұмыр кешкен, қасиет қонып, рухани дәрежесі жоғарғы мақамдарға жеткен ардақты бабамыз.
Атамыздың асыл қабірінің қалай ашылып, жұртқа қалай жария болғаны туралы бірқатар мақала жарық көрді. Біздің бұл мақаламыздың басты мақсаты – Мұхаммед Нұран бабтың рухани болмысына ой жүгіртіп, оның Исламдағы, оның ішіндегі бабалар ұстанған сопылықтағы дәрежелерін саралап көру. Жақында Түркістан облысы Түлкібас ауданы Абай ауылында Мұхаммед Нұран бабтың кесенесі салтанатты ашылды. Алланың қалауымен біз де сол берекелі жиынға қатысып, бабамызға қатысты ой-толғамдарымызды ортаға салдық. Кесенеден бұрын бабамыздың басына қойылған құлпытас табылғанын көзіқарақты оқырман естіп-білді деп ойлаймыз. Сол құлпытастағы жазуды оқу бізге нәсіп болған екен. Сол туралы аз-кем айта кетсек деп отырмыз.
Құлпытаста араб тілінің Куфи стилімен «Бұл қабір Мұхаммед Нұран баб» деп қашалып жазылғанын оқыдық. «Куфи стилі» дегеніміз – Исламның алғашқы кезеңдерінде қасиетті Құран Кәрімді көшіруде пайдаланған араб тілінің каллиграфиясы. Нұран бабтың құлпытасындағы есім-сойының Куфи стилімен қашалғанынан-ақ ескерткіш пен оның иесінің өмір тарихы қазақ даласына Исламның алғаш тарай бастаған заманға сай келетінін көруге болады. Бұл – ерте орта ғасыр кезеңі, осы аймақтағы Қарахан мемлекетінің салтанат құрып тұрған тарихымыздың ең бір жарқын дәуірі.
Мұхаммед Нұран баб та осы Қарахан мемлекетінің ұстын тұлғаларының бірі, әрі ірі қолбасшы, әрі темірден түйін түйген ұста, әрі ладуни ілімін меңгерген рухани дәрежесі өте биік адам болғаны айқын көрініп тұр. Қабірінің тастан қаланғаны да бұл кісінің осы өңірге Исламның сәулет өнері әлі келе қоймаған, қыш кірпіштен қаланып, күмбезді сағаналар тұрғызылмаған кез, керісінше ежелгі түркі жұрағатының жерлеу рәсімі қолданыста болған уақытында дүниеден өткенін көрсетеді.
Ал енді есіміне тіркеліп тұрған «баб» сөзі екінің бірінің атына жалғана бермейді. «Баб» – діни-рухани мәртебе, адамның рухани дәрежесін анықтайтын биік сипаттамалардың бірі.
Мәселен, ясауитанушы ғалымдар Құл Қожа Ахмет Ясауиге қатысты «бабтардан» кейінгі келген толқынның өкілі деп жүр. Және Бабтардан кейінгі буынға «Аталар» дәуірі деген атау беріпті. Бұл мүмкін ғылыми сұрыптап, жіктеп айтуға жақсы шығар. Бірақ әулиелердің шынайы дәрежелерін дәл айқындай алмайтын, ақиқаттан алыстататын әдістеме. Себебі Қожа Ахмет Ясауи де күллі түркі халықтарына рухани есіктерді ашушы, рухани ұстаз, қазір қолданысқа қайтып кеп жатқан Түркістан аймағының ұлық Пірі, ұлы әулие, Әзірет сұлтан, яғни әулиелердің сұлтаны болғандықтан, Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың да рухани дәрежесі – «баб» болады.
Сол секілді Мұхаммед Нұран бабтың да көзі тірісінде «баб» деп аталуы да сол рухани қақпаларды ашып, өзі ілім бұлағына айналып, сол кездің адамдарына рухани пір, жүрек ұстазы болғаны анық.
Мұхаммед Нұран бабтың есіміне жалғанған тағы бір діни дәреже – «Нұран» дәрежесі. Нұран деп шаһид адамдарға қаратылып айтылады. Яғни Алла жолындағы ғазауат соғысында жүрген, діннің қорғаушысы болған адамдарға берілетін дәреже.
Онымен қоса Мұхаммед Нұран бабтың құлпытасқа жазылмаған тағы басқа да рухани дәрежесі болғаны анық. Мәселен, бұл кісі «Құтб заман», «Құтбул-Ақтаб» болғаны анық аңғарылады. Яғни «Құтыбтардың Құтыбы», оның бір белгісі бабамыздың қабірінен табылған «Мир-а» тасы.
Енді осы жерде Құтыбтар деген кімдер және олардың Ислам дініндегі көрінісі мен дәлел-дәйектері туралы аз-кем мағлұмат бере кеткен жөн.
Құтб дәрежесі туралы Исмаил Хаққидің «Рухул-баян фи тафсирил Құран» атты тәпсір кітабындағы «Ахзаб» сүресі, 40-аятының тәпсірінде былай деген: «Хазіреті Мұхаммедтің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) екі нұры болды: пайғамбарлық және уәлилік (әулиелік) нұры. Ол бұл дүниеден көшкен кезінде пайғамбарлық есігі жабылды, сонда пайғамбарлық нұры пәк шариғатта қалды, яғни шариғат ілімін үйренген ғұламалар арқылы арамызда болады. Ал уәлилік (әулиелік) нұры Құтбул-Ақтабтың (Құтбтардың Құтыбының) батинында (ішкі дүниесінде) қалды.
«Құтб» сөзінің мағынасы – әулиелер иерархиясындағы киеліліктің ең жоғары дәрежесіне жеткен, яғни сопылық дәрежелерінің ең жоғары сатысына көтерілген руханият жетекшісі әрі рухани тәлімгер.
Құтбтарға қатысты халық арасында бірнеше түрлі «баб», «баба», «ата», «пір», «әулие», «ишан» деген атаулар қалыптасқан. Бірақ бұл атаулар олардың руханият иерархиясындағы дәрежелерін айқындамайды (көрсетпейді). Яғни Құтбтардың да, құтб дәрежесіне жақындаған әулиелердің де руханият иерархиясындағы өзіндік дәрежелерін айқындайтын арнайы сатылар бар. Олар туралы Бекасыл Биболатұлы өзінің «Зикзал» атты кітабының «Ғайып ерендер» деген тақырыбында былай келтіреді: «Ғайып ерендердің бірінші (ең жоғары) дәрежелісін «Құтб» (негіз) деп атайды. Бұл дәреже бір адамға ғана тән болады. Оның өзіне тиесілі бақылап отыратын алқабы – ақиқат.
Екіншісін «Имаман» деп атайды. Бұл екі имам құтбтан кейінгі жоғары дәрежеге ие. Бұлардың бірі құтбтың оңында, екіншісі солында болады.
Құтбтың оңындағы Имам «Әлем малакут» аталатын әлемдегі ғайып нәрселерге назар салып, бақылап, зерттеп отырады. Ал солындағы Имам «Әлем малакут» аталатын әлемдегі көзге көрініп тұратын нәрселерге назар салып, бақылап, зерттеп отырады.
Үшіншісі «Әутад» деп аталады. Бұл топ тек төрт адамнан тұрады. Бұл төртеуі әлем мүлкінің төрт бұрышына назар салып, олардың әрбірінің өзіне тиесілі бақылап отыратын алқабы болады, яғни әрқайсысы Жер шарының төрттен бір бөлігіндегі құпия сыр-хабарларды бақылап, зерттеп отырады. Бұл төртеуінің бақылап отыратын бағыттары: бірі – шығыс; бірі – батыс; бірі – оңтүстік, бірі – солтүстік.
Төртіншісі «Бүдала» деп аталады. Бұл топ жеті адамнан тұрады. Бұларды «Абдал» деп те атайды, бұл екі сөздің мағынасы бірдей – орынбасар деген мағынаны аңғартады.
Бесіншісі «Рұқаба» деп аталады. Бұл топ та жеті адамнан тұрады. Сондай-ақ бұларды «Йадилер» деп те атайды.
Алтыншысы «Нүжаба» деп аталады. Бұлар қырық адамнан тұрады. Бұларды «Қырықтар» (Қырқ шілтен) деп те атайды.
Жетіншісі «Нұқаба» деп аталады. Бұлар үш жүз алпыс алты адамнан тұрады. Бұлар өз кезегінде екі тайпаға бөлінеді. Олардың бәрі де «Ғайып ерендерге» жатады, бірақ бұлардың есімдері мәлім емес. Олардың бір тобын «Ифрад» деп атайды. Екіншісін – «Үмана» деседі. Оларды «Мүлла мийундар» деп те атайды.
Тек бұлардың арасында Құтбул-Ақтабтар басқаларға қарағанда ерекше қасиеттерге ие болады. Мысалы, осы мақалаға арқау боп отырған Мұхаммед Нұран баб пен Ахмет Ясауидің ерекше берекелі қасиеттері болған. Яғни осы Құтбул-Ақтабтар шыққан дәуірден бастап, жалпы түркілер әлемінде зор пассионарлық қуаттар пайда болып, бірнеше ғасыр бойы ғажап өркендегені белгілі. Мұндай қайталанулардың өзіндік белгілері бар. Сондай белгілердің бірі – Мұхаммед Нұран баб қабірінің ашылуы десек, тағы бір белгісі – ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың: «Ислам дінінің Ұлы дала төрінде таралып, тамыр жаюына орасан зор үлес қосқан, түркі әлеміндегі сопылық ілімнің негізін қалаған Қожа Ахмет Ясауи мұраларын терең зерделеп, дәріптеуге де айрықша назар аударған жөн...» және «Түркістанды Ясауисіз елестету мүмкін емес. Әйгілі ғұлама тұтас түркі дүниесінде ислам дінінің орнығуына зор үлес қосты. Ясауиден бастау алатын қазақ жеріндегі рухани сабақтастық қазірге дейін үздіксіз жалғасып келеді. Биыл Қожа Ахмет Ясауидің туғанына 930 жыл толып отыр. Осы орайда, ғұламаның еңбектерін жан-жақты зерттеп, дәріптеу маңызды», деген сөздерін – пассионарлық қуатты дәуірдің қайта жаңғыратын кезі туындай бастағанының тағы бір белгісі деп түсінуге болады.
Зәріпбай Оразбай,
шығыстанушы ғалым
