Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ» «Алтын сақина» қолжазба нұсқасы (1-бет: титул). ҚР Ұлттық кітапханасы, Сирек кітаптар мен қолжазбалар қоры, №216 бума. «Алтын сақина» қолжазба нұсқасы (2-бет: титул). ҚР Ұлттық кітапханасы, Сирек кітаптар мен қ
Ішінара ғана мұралары қолжазба күйінде жеткен бірнеше Алаш қайраткері бар. Соның бірі – Қошке Кемеңгерұлы. Осы мақаламызда көпшілікке беймәлім болып келген Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақина» шығармасының (4 перделі пьеса) қолжазба нұсқасын таныстыратын боламыз. Шындығында Қ.Кемеңгерұлының қолжазбасының табылуы ғылым үшін қуанышты жағдай. Бұл – Алаш оқырмандарынан сүйінші сұраса да әбестігі жоқ жүрекжарды жаңалық.
Өзге арыстар секілді Қ.Кемеңгерұлының да мұралары кітап күйінде бірді-екілі нұсқада жеткен. Неше он мыңдап, тіпті жүз мыңдап таралған Алаш зиялыларының еңбектері ғасырға жетер-жетпес уақытта бірді-екілі ғана табылып жатуы да бір кездегі солақай саясаттың салдары қаншалық ауыр болғанын аңғартады. Бүгінгі таңда алаштанушы ғалымдар арыстардың табылған кітаптарын қазіргі жазуға түсіріп, баспадан шығарып, ғылыми айналымға енгізіп жатыр. Дегенмен, түпбасылымның да, қайтара басылымның да түпнұсқадай бола бермейтіні белгілі. Сол тұрғыдан алғанда бүгін араға 103 жыл салып оқырманмен қайта қауышқалы отырған Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақинасының» қолжазбасы баламасы жоқ құнды жәдігерлердің бірі деуге толық негіз бар. Ендеше «Алтын сақинаның» сарғайған қағазға жазылған қолжазба нұсқасын парақтайық:
«Алтын сақинаның» (4 перделі пьеса) қолжазба нұсқасы Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында №216 (РК) бума болып сақталған. Жәй дәптерден сәл көлемді жолсыз сары қағаз дәптерге жазылған. Дәптердің ұзындығы 23 см, ені 18 см, қалыңдығы 4 см шамасында. Дәптердің сырты кітапхана қызметкерлері жағынан өзге қолжазбалармен ұқсас үлгіде қатты сары қаппен бекітілген. Дәптер қабының сыртына қолжазбаның қордағы нөмірі (№216 РК) деп анық жазылған. Тысқы беттегі өзге ақпараттар 1930-1940 жылдар арасында Қазақстанда қолданылған латын әліпбиімен жазылған: Kemenger ulь Q; «Altьn saqьjna» 4 perdeli dьramma. 1921. Çьl.
Қолжазбаны баспаға кім, қай жылы тапсырғаны белгісіз. Жазба туралы мәліметтері латын әліпбиімен жазылғанына қарағанда, құнды мұра қорға 1934-1939 жылдап арасында тапсырылған деп айтуға болады. Себебі аталған жылдар кезеңінде латын әліпбиінде де кісі есімдері мен жер-су атаулары бас әріппен жазыла бастады. 1930-1933 жылдары қазақ латын әліпбиінде де бас әріп мәселесі шешім таппаған еді. Ұлттық кітапхананың қолжазбалар қорына берілген А.Байтұрсынұлының «Шаруалық өзгерісі» атты көлемді қолжазбасы да Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақинасымен» «тағдырлас». Аталған қорға қиын кезеңде бір ғана емес, бірнеше Алаш арысының жазба мұрасын сақтана жүріп өткізген бір адам болса керек. Себебі біздің көзіміз шалып, қолымызға іліккен арыстарға тіке қатысты бірнеше қолжазбаның да ішкі-тысқы ерекшеліктеріндегі ұқсастық осылай болжауға жетелейді. Бұл туралы біз «Ақаңның белгісіз һәм белгілі еңбегі жайында» атты мақаламызда да оқырманмен ой бөліскен болатынбыз.
Жазбаның бірінші бетінің бас жағында төте жазумен «Х Кемеңгер» деп жазылған. Орта және төменгі бөліміне «Алтын сақина», «драмма төрт перделі», «17 ноябірде жазылған, 1921», «Ташкент» деген жазулар да төте жазумен берілген. Дәптердің осы беті біршама шимайланған. Дәптерге қиғаштап «Алтын сақина, жазылып біткен» деген сөздері төте жазумен, №22, №25, № 39, 17 ноябрь, 1921 г, Научная комиссия, пьеса» деген сөздер орысша берілген.
Қолжазба дәптер барлығы 38 парақтан (беттен) тұрады. Жазушы әр беттің келесі бетін ақ қалдырып, жаңа парақтан бастап отырған. Бірінші бетте кітап үлгісінде титул ретінде дайындалған ақпараттарға қарап, бұл нұсқаны 1921 жылы Ташкенттен бастыру үшін арнайы көшіргенін білеміз. Демек бұл баспаға берер алдындағы көшірме нұсқасы.
Әр беттің жоғары жағына бет саны қойылып отырған. Дәптердің екінші үшінші бетіне төрт перделі драманың қысқаша мазмұны берілген. Бұл да осы қолжазба автордың ең алғашқы төлнұсқасы емес, баспаға дайындау үшін көшіріп реттеп, кітап үлгісіне келтіріп дайындағанынан дерек береді.
Екінші, үшінші беттердегі кітап мазмұны ретінде жазылған мәліметтер төмендегідей:
Ойнаушылар
Киіз үй, орта дәулетті байлардың отауының іші
І пердеде ойнаушылары
Сағынтай (үй иесі, жасы 20-да)
Жания (Сағынтайдың шешесі, жасы 50-де)
Халима (Сағынтайдың келіншегі, 16-да )
Тәуірше (Жанияның абысынының қатыны, 40-да)
Ұмсындық (Тәуіршенің баласы, жасы 11-де)
ІІ перде ойнаушылары
Сағынтай 2) Халима 3) Жания 4) Өрік (көрші қатын) 5) Бекболат (Сағынтайдың құрдасы)
ІІІ перде ойнаушылары
Халима 2) Бәну (Халиманың ауылына ұзатқан қыз, жасы 30-да) 3) Аруақ
(Халиманың шешесі) ...
IV перде ойнаушылары
Қалима 2) Сағынтай 3) Жания
4) Бекболат 5) Өрік 6) Қойшы
Ескерте кетелік, шығарма төте жазумен жазылғанымен, 1921 жыл А.Байтұрсынұлы ұлттық әліпбиді әлі жетілдіру үстіндегі кезең болғандықтан, онда көне емле ерекшелігі сақталған. Сандар араб сандарының көне нұсқасында берілген. Ғалымдар қазақ әліпбиіндегі 28 әріпті (1 дәйекші) және емлені 1924 жылы тұрақтандырған. «Алтын сақина» одан бірнеше жыл бұрын жазылғандықтан, қолжазбадағы әріптерде және емледе 1924 жылдан бері қалыптасқан емледен айырмашылықтар бар. Мысалы, Халима есімі бірде Халима бірде Қалима болып беріледі. Қошке есімінің бас әрпі де «ح» (Х) арқылы берілген.
Осыдан кейін 4-беттен бастап шығарманың негізгі мәтіні басталады.
Перде ашарда Халима төсек алдында мәшинемен іс тігіп отырады. Сағынтай Қалиманың бас жағында төрге таман шынтақтап жатып домбыра шертеді (көңілді бір күй).
Сағынтай: (жалынып) әй, менің жаныма келіп отыршы, біраз!
Халима: (күліп) сағынып қалдың ба?
Сағынтай: сағынбасам шақырам ба? Назданбай келсейші!
Халима (тағы да күлімсіреп): сендей мен ерігіп отырмын ба? Нағашы апамның баласына беретін қамзолды бітіруге алас ұрып асығып отырмын.
Сағынтай: несіне асығасың, бітер!.
..........................
Міне, пьеса осылай жалғаса береді.
Қолжазба жазушының жазуы орташа сапада. Тым көркем де емес, алайда анық оқылады. Бастапқы беттерінде (7-бетке дейін) жазуы ірі, жол аралығы алыстау, оқуға анық көшірілген. Көбінесе қара сиялы қалам пайдаланылған. Бірақ арасында көк сиялы қалам да іске қосылған. Ішінара жерлерде асты сызылған сөздер, қиғаш сызықтар, қате (көбейту) белгілері кездеседі.
Жазбаны бір адам көшірген болуы да, екі адам кезектесіп көшірген болуы да мүмкін. Олай дейтініміз, мәтіннің орта шенінде көшірушінің қолжазба стилі өзгеріп кетіп, қайта қалпына келіп отырады. Бірақ бұл бірде асығыс, бірде асықпай жазған бір адамның еңбегі болуы да әбден мүмкін. Асыққан адамның жазуы сүйкек шимай болып кететіні баршамызға түсінікті жай.
Мейлі кім көшірсе де, 40 бетке жуық шығарманы бір деммен көшіріп шықпағаны, ара-тұра үзе тұрып, қайта жалғастырып жазғаны байқалады. Қалам сиясы түсінің ауысуы, жазудың бірде көркем, бірде сүйкек болуы, кейде жазу стилінің өзгеріп кетуі осыны аңғартады. Дегенмен, бұл өзгешеліктерге қарап, қолжазбаның 1921 жылы баспаға берер алдында көшірілген, автордың ең түпкі нұсқасынан кейінгі нұсқа екенін ешкім де теріске шығара алмайды.
«Ақжол» газетінің 1921 жылғы 16 қаңтар күнгі санында Қызылжарда «Талап» иірімінің ұйымдастырумен қойылған «Алтын сақа» пьесасы туралы ақпараттың (авторы: Үнемші) бар екенін еске салсақ, Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақинасы» 1920 жылы немесе онан да бұрынырақ жазылған болып шығады. Қызылжардағы қойылымға дейін «Алтын сақа» сахналанған-сахналанбағаны туралы қазірге дейін қолжетімді мәлімет жоқ. Егер, Қызылжарда 1921 жылы 16 қаңтарда тұңғыш рет қойылды деген күннің өзінде мұндай кесек туынды бір-екі апта ішінде жазып, Қызылжарға жеткізіп үлгерді ме, бұл да жұмбақ.
Бұл 1921 жылы қаңтар Қ.Кемеңгерұлы Сібір ауылшаруашылық және өндіріс институтының 1-курс студенті атанған кезі. Қалай деген күнде де Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақинасы» бері болғанда 1921 жылдың бастапқы он шақты күні ішінде (1-16 қаңтар аралығы), ары болғанда 1920 жылы немесе онан да бұрынырақ жазылған. Ал қолымыздағы қолжазба нұсқа 1921 жылы 17 қарашада көшірілгені, оны Ташкендегі баспаға арнайы дайындағаны дәптер бетіндегі мәліметтерден белгілі. Демек, «Алтын сақинаның» қолымызға түскен жалғыз қолжазбасы автордың ең алғашқы нұсқасы емес, екінші рет немесе онан да кейін көшірілген нұсқасы. Мейлі нешінші көшірме болса да, бұл нұсқа түпнұсқаға ең жақын, аса құнды мұра деуге толық негіз бар. Себебі бұл нұсқаға дейін «Алтын сақинаның» жалғыз рет 1921 жылы Қызылжарда қойылғанынан сырт, осыған дейін (1921) басылым көргені туралы мәлімет жоқ. Оның үстіне көптеген салада шығарма жазған Қ.Кемеңгерұлының осы «Алтын сақинадан» өзге ешбір еңбегі қолжазба күйінде жетпегені жоғарыда айтылды.
Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақина» шығармасы 1923 жылы Орынборда кітап болып шыққан. Кейін ғалым ақталғаннан кейін 1965 жылы да еңбектері «Алтын сақина» деген атпен жинақталып оқырманмен қауышқан болатын.
Осы жерде бір сұрақ көлденеңдей қалады. Қолымыздағы қолжазба 1921 жылдың соңын ала Ташкендегі баспаға дайындалғаны белгілі. Бірақ кейін «Алтын сақинаның» Ташкеннен басылып шыққан-шықпағаны белгісіз. Қолжазба дәптердің сыртында қарындашпен жазылған шағын ескертпеде 1923 жылы Ташкенде басылып шыққаны туралы ақпарат бар. Бірақ бізде қазірше тек 1923 жылғы Орынбордан басылып шыққан кітап нұсқасы ғана бар.
Тағы бір қызықты мәлімет, Ұлттық кітапханадағы қолжазбалардың мазмұндалған шағын көрсеткішінде (1965) «Алтын сақинаның» 1922 жылы басылып шыққаны жазылған. Бұл екі ақпаратқа сенсек, Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақинасы» 1922 жылы бір рет, 1923 жылы екі рет басылып шыққан болады. Бұл да алаштанушы, қошкетанушы ғалымдар назарында жүруге тиісті бір сауал болып отыр.
Ендігі мәселе «Ұлттық кітапханада сақталған, біз сөз етіп отырған «Алтын сақинаның» жалғыз қолжазба нұсқасы автор Қ.Кемеңгерұлының өзінің төл қолтаңбасы ма, әлде көшіруші өзге бір адамның немесе бірнеше адамның қолтаңбасы ма?» деген сұрақ төңірегінде болып отыр. Қазірге дейін Қ.Кемеңгерұлының бірлі-жарым орыс тілінде жазылған қолтаңбалары болмаса, төте жазумен бүгінге жеткен ешбір қолтаңбасы бар мұрасы сақталмағандықтан, қолдағы нұсқаны автордың өзінің төл жазуы ретінде ғалымға тәуелдеуге асықпадық. Алдағы уақыттарда Қошкенің өзге де қолжазбалары табылып жатса, ғалымдармен бірге зерделей отырып, бұл мәселені де тұрақтандыратын күн қашпайды деп сенеміз.
Әділет Ахмет,
А.Байтұрсынұлы музей-үйінің ғылыми қызметкері,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ филология факультетінің түркітану мамандығы докторанты
