«Болашақ» бағдарламасы: Тағылымдама түйткілдері

Ғалымдарға жасалған ерекше мүмкіндік

Математика ғылымы бойынша PhD Бибігүл Омарова былтыр «Бо­лашақ» халықаралық бағдар­ламасының «500 ғалым» жобасымен Шотландиядағы «Heriot-Watt University»-де мамандығына сәйкес ғылыми тағылымдамадан өтіп келді. Бір жылға жуық білім жетілдірген ғалым осы кезеңді кәсіби дамуында ерекше маңызға ие екенін айтады.

«Тағылымдамадан өтуге барған университеттің ұйымдастыруымен өтетін «Heriot-Watt Analysis Seminar (HWU)» семинарында ғы­лыми тақырыбымда баяндама жа­садым. Сол семинарда Эдин­бург университетінің математик профессорларымен танысып, «Edinburgh Analysis Seminar (UoE)» ғылыми семинарына, ай сайын ұйымдастырылатын «Maxwell Institute Mini-symposium» сынды беделді ғылыми алаңдарға қатыс­тым. Мұнда ғылыми ізденісімді жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік алдым. Осындай халықаралық дең­гейдегі тәжірибе алмасу ғылы­ми көкжиегімді кеңейтіп қана қой­май, зерттеуімнің жаңа ғылыми бағыттарын айқындай түсті. Соны­мен қатар кәсіби байланыс аясын кеңейтіп, болашақтағы ғылыми ынтымақтастыққа негіз болды. Өзім қызмет еткен А.Жұбанов атын­дағы Ақтөбе университеті бас­шылығының 2024 жылғы 1 қыр­­күйектен бастап Хериот-Уатт уни­верситетінің Ақтөбе кампусында сабақ беруге шақыруы үлкен мотивация болды. Бұл қадам әрі қарай дамуым мен шыңдалуыма жол ашты», дейді Б.Омарова.

Стипендиаттың айтуынша, тағы­лымдама барысында жи­нақ­та­ған әдістемелік тәжірибе студент­термен жұмыс істеуде сеп­тігін тигізіп жатыр. Тәжірибесін оқыту үдерісінде қолданып қана қоймай, әріптестерімен де бөліседі. Сонымен қатар Хериот-Уатт уни­вер­ситетінің профессорларымен бірлесіп, шағын ғылыми топ­тың тапсырмасына сәйкес зерттеу жұмысын жүргізеді. Қазіргі таңда әріптестері арасында осы бағдарламамен білімін жетілдіруге ұмтылып жатқандар жетерлік. Өйткені мұның кәсіби дамуда пай­да­­сы өте көп, оның үстіне кейіп­ке­ріміз еңбек ететін университетте ағылшын деңгейін көтеру, құ­жаттарды реттеу мәселесінде айрық­ша қолдау көрсетіледі. Жал­пы, бағдарламаға қатысты барлық қажетті ақпарат-құжат үлгілері, талаптар мен конкурс ережелері үш тілде арнайы сайтта тұр.

«Тағылымдамаға іріктеу барысында талаптар жоғары деңгей­де қойылып, сұхбат барысында кандидаттың ғылыми әлеуетін терең саралайтын, аналитикалық ойлау қабілетін бағалайтын нақты, маңызды сұрақтар қойылды. Бұл – бағдарлама сапасының жоғары екенін, оған шын мәнінде білікті мамандар ғана іріктелетінін көрсе­теді. Уақыт өте әр нәрсе жаңа­рып, жетілуге тиіс екені анық. Сол сияқты «Болашақ» бағ­дар­­ла­масы, оның ішінде «500 ғалым» жобасы да заман талабы­на сай үнемі жетілдіріліп, тиім­ді­лігін арттырып отырғаны дұрыс. Сондықтан оны одан әрі дамы­ту­дың жолдарын айқындай түсуі­міз қажет. Біріншіден, осы бағдар­лама дәл ғылыммен айналысып жүрген зерттеушілерге, яғни «Scopus» және «Web of Science» деректер қорларындағы Q1, Q2 квартильді журналдарда мақалалары жарияланған, шетелдік серіктестермен бірлесіп зерттеу жүргізетін ғалымдарға басымдық беру арқылы бастапқы мақсатына сай жүзеге асуы керек. Бұл ғылыми әлеуеттің өсуіне тікелей әсер ететін шешім болар еді. Екіншіден, тағылымдамадан өтетін үміткерлердің денсаулық жағдайын, климатқа бейімделу мүмкіндігін, шетелде ұзақ уақыт болуға физикалық әрі психо­логия­лық дайындығын ескере отырып жас шамасына шектеу енгізген жөн. Себебі өз тәжірибемнен байқағанымдай, ауа райы, тағам, өмір салты денсаулыққа, жұмысқа қабілетіңе айтарлықтай әсер етеді. Белгілі бір жас шегінен кейін бұл факторлар адам өмірінде маңызды рөл атқара бастайтыны белгілі», деді Б.Омарова.

Ғалымның ойынша, ғылыми тағылымдамадан кейін елге ора­лып, алған тәжірибені шынайы түрде ел игілігіне жұмсау тетігі нақты қарастырылған. Себебі нә­тижеге бағытталған, жауап­кершілік жүктейтін және орындалуын қадағалайтындықтан ғалым­­дар елімізде 3 жыл үздік­сіз еңбек етеді. Мемлекет басшы­сы­ның бұл мәселеге назар аударуы бағ­дарламаның маңызын көрсетеді. Ендігі міндет – оны мақсатты, әділ және тиімді жүзеге асыру.

Әр үміткердің талабы мен қабілеті бөлек

Журналистика бағытында магистратураны, докторантураны бітіріп, қазір Ұлыбританияның Эдинбург қаласында тағылым­дама­дан өтіп жатқан Әлия Текено­ва «Болашақ» бағдарламасы кәсіби тұрғыда дамытуды көздейтіндерге ашық, әділ өтетін сынақ арқылы жетуге жасалған ерекше мүмкін­дік екенін айтады. Оның ойын­ша, бағдарламаның, соның ішін­де тағылымдама жұмысын жетіл­діруді қажет ететін тұстары бар. Бұл жерде әр үміткердің жағ­дайын жеке қарау керек. Себебі тағылымдамадан өту кезіндегі бір талап барлығына бірдей келе бермейді.

«Тағылымдаманың да түр-түрі бар. Мысалы, «Болашақ» ба­ғ­дар­ламасымен «500 ғалым» бойын­ша және мамандықтар негі­зінде білім жетілдіру мүмкін­дігі қарастырылған. Мен соның ішінде журналистика маман­дығына берілетін квота бойынша бардым. Жалпы, тағылымдама бағдарламасының жетілдіретін бір тұсы ретінде өз салама қатысты мынаны айтар едім. Журналистер тәжірибелік тұрғыда «Bloomberg», «BBC», «New York Times» сияқты беделді медиа өндірісінен тәжі­ри­беден өтуді қалайтыны бел­гілі. Бірақ оған мүмкіндік жоқ. Себебі аталған мекемелер тағылым­дамадан өтетін ұйым, зертхана мен жоғары оқу орны қатарына енбейді. Көбіне телевизия, кино мамандарына арналған «New York Film Academy» ұсынылады, бірақ бұл баспасөзде жұмыс істейтін қызметкерлердің қажеттілігін қанағаттандырмайды. Ал газетті қалай шығару, микрофон ұстап, материал жинап, монтаж жасауды үйрету 25-30 жылдық тәжірибесі бар кәсіби маманның сұранысын өтей алмайды. Мәселен, мен ме­диаменеджерлердің, продюсер­лердің жұмысты үйлестіру тәжі­рибесін үйренгім келеді, оған жоғарыдағы өндірістік компания­лардан тағылымдамадан өтудің қарастырылмағаны қол байлайды. Содан соң іс-тәжірибеден 1-3 ай өткен адам да, 1 жыл өткен адам да елге келгеннен кейін 3 жыл бойы міндетті түрде қызмет етуге тиіс. Отбасылы, жақындарынан ұзақ уақытқа алысқа ұзап кете алмай­тын үміткерлерге 1 ай неме­се 3 ай ыңғайлы болуы мүм­кін. Енді кейбіріне бір жыл тағылым­дамалық уақыт тиімді. Осы тұрғы­дан алғанда да 1 ай ғана тәжіри­беден өткен адамның 1 жыл тағылымдамадан өткен замандасы сияқты 3 жыл еңбек ететіні түсініксіз», деді Ә.Текенова.

Стипендиаттың ойынша, үміт­керлер оқыту мен үйрету­дің аражігін ажыратып алмай тұрып тағылымдамаға жіберіледі. Өйткені бір үміткерге өзін жетіл­діруге оқу керек болса, енді біріне тәжірибе керек болуы мүмкін. Сол себепті талаптарды жазғанда әрбір адамның қажеттілігі мен әлеуеті ескерілсе құба-құп. Мысалы, экономика бағытында жазатын журналистке кәсіби дамуына көмектесетін орта немесе тағылымдамадан өткізетін ұйым мен курстары деректі фильм түсірумен айналысатын тілшіге мүлдем келмейді.

«Әңгімелесу кезінде журналист ретінде ғылымға да қызығу­шылығымның бар екенін, докто­рантура бітіргенімді, студенттерге сабақ берген университеттегі оқытушылық тәжірибемді, халық­аралық ғылыми журналдарға зерттеу мақалаларым жарияланғанын айтпасам, онда мені қарапайым журналист ретінде сынақтан өткіз­бес еді. Қазір жоғары оқу орнын­дағы Бизнес мектебінде тағылымдамадан өтіп жатырмын. Бұл бизнес тақырыбын маған жа­за­тын журналист ретінде бү­гінге дейін үйренгенімді медиа тренер ретінде өзгелерге бөлі­судің тиімді жолдарын, бизнес саласының кейінгі стратегиялары мен жаңалықтарын меңгеруі керек. Осыған қоса халықаралық жиындар, ғылыми конференцияларда мықты мамандардан сұхбат алу, ғылыми мақала жазу үшін де академиялық ағылшын деңгейімді нығайту қажет. Негізі кәсіби дамытуға тағылымдамадағы тілге қойылатын талап төмен сияқты. Айталық, «IELTS»-тан 5,5 балл деген – орташа деңгей. Мұндай көрсеткішпен келгендер ортаға түскенде қиналып қалады. Кейбір жоғары оқу орындары ағылшынша білмесе де, аудармашы беретінін айтып шақыра береді. Меніңше, бұл да дұрыс емес, өйткені оны оқытуға кететін қаржы – сіз бен біздің қалтамыздан түсетін салықтың ақшасы. Десек те тілдің айтарлықтай жоға­ры деңгейін қажет етпейтін техни­калық мамандықтар болады, мысалы, ол мықты математик болуы мүмкін, ондайда неге жағдай жасамасқа?», дейді Ә.Текенова.

Стипендиаттың ойынша, тағылымдамадан өтетін адамның портреті көбіне былай келеді: шамамен 30-40 жаста, отбасылы, 20 жылға алған ипотекасы, 1-2 баласы бар, біреуі мектеп жасында, екіншісі балабақшаға барады, тіл білмейтін болған соң оларды алып келіп қинағысы келмейді, елде қалдырып кетуді тағы қаламайды, виза алу үшін әр баланың шотында кемі 7 млн теңге болуы керек, бұл оған қайдан келеді, мысалы, қарапайым оқытушының айлығы 200-300 мың теңге айналасында, солай тығырыққа тіреледі.

«Бізге негізінен 35-50 жас ара­лығындағы тәжірибелі кадрды оқытқан орынды, берері көп, олар шетелге орныға қоймайды, елге оралады, бірақ бір кедергісі – тіл білмейтіндері көп. Сондай топқа орысша тағылымдамадан өтуді қа­рас­тыруға болатындай, өз салам­нан мысал келтірсем, «BBC» арна­сы­ның орыстілді редакциясына жол­дама берсе жақсы болар еді. Сол үшін де әр үміткердің жеке жағ­дайына қарай саралау керек. Осыған қоса жоғарыда айт­қан тағылымдамаға баратын стипен­диаттың портретіне де, мүм­кін­діктеріне де қарау қажет. Стипен­дия өте аз, айталық, өзім алатын ақшаның тең жартысы үй жалдауға кетеді, қалғанын жолым мен тамағыма там-тұмдап жеткіземін. Қарапайым қоғамдық көлікте жолақы 2-3 фунт, бұл теңгеге шаққанда 2 мың теңгеге жуықтайды. Сондықтан 10-12 жыл бойы мүлдем өзгермеген стипендияны көтеру де өте өзекті мәселе», дейді Ә.Текенова.

P.S. Тағылымдама түйткілдерінің түйінін түбегейлі тарқатамыз деп лайық мамандарды таңдауға септесетін орынды талаптарды, қалыптасқан жақсы мүмкіндіктер қатарын жойып алмас үшін зерттеуге сүйенген жөн секілді. Стипендиаттар мен жоғары білім, ғылым саласының білікті мамандарын тартып, әлеуметтік зерттеу жүргізудің маңызы зор-ақ... Әйтпесе қанша адам болса, сонша пікір бар, ал соның бәрін саралау, жүйелеу, тиімділігін арттыру нағыз ғылыми әрі кешенді жұмысты талап етеді.