Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»
Ауызша жырларды жүйелі жинақтау 1932 жылы құрылған КСРО Ғылым академиясының Тұрақты ғылыми базасының негізінде Қазақ филиалы ашылғаннан кейін басталды. Оның құрамында ұйымдастырылған «Қазақ тілі» және «Қазақ әдебиеті мен халық шығармашылығы» секторларының мамандары республиканың көптеген аймағында ауызша поэтикалық шығармалар жинақтады. Қ.Сәтбаевтың қолға алуымен 1942 жылы Қазақтың тіл, әдебиет және тарих (әрі қарай ҚазТӘТ) институты ашылды. Осы ғылыми мекеме ерте замандық жыршылық дәстүрдің қарт өкілі Мұрын жыраудың өз аузынан «Қырымның қырық батыры» эпос-жырлар топтамасын жазып алуды жүзеге асырды.
ХІХ ғасырдың соңғы кездерінде Түрікменстан, Хиуа, Бұхара мен Тәжікстанда, республиканың батыс аймағында Мұрын жырау атымен танымал маңғыстаулық жыршы Тілеген Сеңгірбекұлының (1859–1954) көлемді батырлық жырлар топтамасын орындау шеберлігі туралы мағлұмат КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалына маңғыстаулық ақын Сәттіғұл Жанғабыловтың мәліметінен белгілі болады.
Сонымен, 1940 жылы Мұрын жыраудың жырларын қағазға түсіру жұмысы бастаусыз қалды. Себебі жырауды түрікменстандық жұрағат-жегжаттары Байрамалы қаласында өздері ұйымдастырып жатқан жыраудың 80 жылдық мерейтойына шақырып, ертіп алып кетеді. Сол сапарында жырау Түрікменстан, Қарақалпақстан, Орталық Азияның басқа да елдерін аралап, «Қырымның қырық батыры» жырлар жинағын жаздай жырлап, күзде ғана аулына оралады. Қ.Сәтбаев қараша айында ауызша поэтикалық шығармаларды стенография әдісімен жинақтаушы Асайын Хангелдинді жыраудың жырларын жазып алуға, Маңғыстауға жіберу туралы шешім қабылдайды.
А.Хангелдин Форт-Шевченко қаласына 1941 жылы ақпан айында келеді. Оны Шевченко аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Гилаж Ишкенов қабылдайды. Ол жыршы мен жыр жинақтаушыға жағдай жасау жауапкершілігін үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің орынбасары Орынбай Бәлдековке тапсырады. Алғашқы жыр жазып алу кешін Орынбай Бәлдеков өз үйінде өткізгенін естелігінде жазады. Сонан соң мұндай кештер аупартком хатшысы бекіткен кесте бойынша партия-кеңес қызметкерлерінің үйлерінде өткізіліпті («Маңғыстау» газеті, 1990; «Орынбай Бәлдеков» кітабы, 2014).
Жыраудың зердесінде телегей теңіз-дария эпикалық қазына барына көз жеткізген, оларды жазып алуды жалғыз өзі игере алмайтынын түсінген А.Хангелдин бір айдан кейін Алматыға оралады. Сол сапарында ол «Қарасай-Қази» жыр-эпосын және кейбір эпостардың үзінділерін ғана қағазға түсіріпті. Шындығында, А.Хангелдин атқарған бұл жұмыс Мұрын жыраудың жадындағы жырларды хаттаудың алғашқы басталған жері мен мезгілін анық баяндайтын шағын тарихи уақиға еді. Оның ескерілмей орынсыз ұмытылуы жергілікті тарихтың бір беті жоғалғандай олқылық болар еді. Сол шағын тарихты, яғни «алғаш эпикалық жырларды жазып алу 1941 жылы Маңғыстау астанасы Форт-Шевченко қаласында басталды» деп бағалаған жөн.
1942 жылы қаңтарда Қ.Сәтбаев пен ҚазТӘТ институтының директоры Н.Сауранбаев Қазақ КСР Халық Комиссариаты кеңесінің төрағасы Н.Оңдасыновқа хат жазып, Мұрын жырауды Алматыға шақыртып, жырларын қағазға түсіру жұмысын қаржыландыру мәселесін шешуді өтінеді. Соғыс жағдайында қаражат қиыншылығы болса да, бұл өтініш орындалады, оған Н.Оңдасыновтың туған халқының эпикалық ауыз әдебиетіне жанашырлық көзқарасының әсер еткені сөзсіз. Жырау Алматыға 1942 жылы жазда шақырылады. Ол кезде жол нашар. Жырау қасына ерткен 15-16 жастағы жиені Дәуітбаймен екі күн теңізден өтіп Гурьевке жетеді, одан Алматыға пойызбен төрт күн жүреді. Міне, осындай қиыншылық жағдайда батырлық жырларын болашақ ұрпаққа жеткізу міндетін түсінген қарт жыраудың қиын сапар шегуге жолға шыққанын үлкен азаматтық ерлікке теңеуге болады. Сол сапарында жыраудан шілде-қыркүйек айларында 36 эпос-жыр жазып алынады. Кейін 1947 жылы, ауылында төрт жырдың өлеңсөз мәтінін жаздыртып, ҚазТӘТ институтына жібертіпті.
Міне осылай, Мұрын жыраудың көкейіндегі қаһармандық жырлар жаңа заманда хатталып, құнды эпикалық қазынаға айналды. Қазақстан ғылымының бұл жетістігін 1944 жылы Ташкентте өткен бүкілодақтық әдеби-поэтикалық форумда ғалымдар «ғылыми жаңалық ашылды» деп жоғары бағалады.
Мұрын жыраудың «Қырық батырын» еске алғанда ол қазынаның жазбаша нұсқасын түркі әлемінің эпикалық мәдени сахнасына шығаруды абыроймен атқарған қазақ ғалымы Қаныш Сәтбаев екенін ұмытпауымыз керек.
* * *
Ауызша «Қырымның қырық батыры» жазбаша нұсқаға айналған соң халыққа, ғылыми ортаға мәлім болып үлгерместен коммунистік идеологияның зардабын шекті. 1945 жылы Алматыға Қазақ Республикалық партия ұйымының бұқаралық саяси-идеологиялық қызметін тексеруге КСРО КП(б) Орталық комитетінің арнайы идеологиялық тобы келді. Тексерудің қорытындысында «Қазақстан тарихшылары мен әдебиетшілері Алтын Орданы өте жоғары дәріптеген; әмір Едігені барынша жоғары мадақтап, қазақ халқының батыры ретінде қабылдайды» деген, т.т. сын айтылған баяндаманы орталық комитетке тапсырады. Содан соң Қазақстанда поэтикалық әдебиет, эпикалық поэзия, тарих саласындағы ғылыми жұмыс партиялық бақылауға алынды, жыраудың туындысымен танысу, оны зерттеу мүмкіндігі басылып қалды. Жазбаша нұсқада жаңару кезеңін коммунистік идеология бірнеше жылға шегеріп тастады. Мұрын жыраудың туындысы туралы мәліметтер келтірген алғашқы ғылыми еңбектерді Е.Ысмайылов (1956 жыл), В.М.Жирмунский (1962 жыл), С.Садырбаев (1965 жыл) жариялады. Қазақ елі егемендік алған соң ғана «Қырымның қырық батыры», «Батырлар жыры», «Бабалар сөзі» көптомдық жырлар жинағы құрамында баспадан шықты.
Мұрын жырау мен оның туындысын әлеуметтік желілерде ресейліктердің тұрақты талқылайтынын байқадық. Оларда әңгімеленетін тақырып – «қазақ ғалымдары ноғайлық жырларды «қазақтық» қылып «иемденіп» алды-мыс» деген пікір. Мұндай түсінік әлеуметтік желі шеңберінен шығып, отандық ғылыми ортадан да орын алды. Ш.Есенов атындағы технологиялар мен инжиниринг университетінің ғылыми басылымында бір ресейлік зерттеушінің «ноғайлық батырлар жырын кейбір қыпшақтық этнос өзінің туындысы, меншіктігі деп есептейді», «ноғайлық жырлар мен ноғайлық мазмұнды жырлардың арасын айырып тану керек» деген ғылыми негізсіз, дәлелдемесіз мәлімдемесі ешқандай баға берілместен, мақұлданғандай ретте жарияланды (Викторин 2019).
Тағы да бір ресейлік зерттеуші «бізде ноғайлық батырлық эпостардың басылымдары жоқ, олардың барлығын көрші ел баспадан шығарып алды, сондықтан ресейлік тарихшылар мен филологтердің көкейкесті маңызды міндеті ноғайлық батырлық поэмаларды жинақтап, баспадан шығару болу керек» дейді (Шалак, 2021). Ал басқа бір ғылыми дәреже қорғаған ресейлік зерттеуші «Мұрын жырау Сеңгірбекұлы ноғай елінің тумасы, ол ноғайлық батырлық жырларды қазақ еліне алғашқы таратушы ноғайлық жырау» дегенді диссертациясына енгізіпті (Ишмухамбетов 2019). Бұл диссертацияны бірнеше ресейлік ғылыми қызметкер мен ғылыми дәреже тағайындайтын жоғарғы аттестациялық комиссия мүшелері қолдапты. Демек мәлімдеме ресейлік ғылыми ортаның ұжымдық көзқарасы болып тұр.
Мұндай мәлімдемелердің пайда болуына шын байсалды көзқараспен назар аударып, «Қырымның қырық батырының» тұтастығын сақтау, ішкі-сыртқы талқылау-түртпектеуден заңды негізде қорғауды қамтамасыз ету туралы ойлану қажет. Осы орайда 1952 жылы Бішкекте қырғыз халқының әйгілі эпосы «Манасқа» қарсы коммунистік идеологиялық сот-талқылауы болғанда «Манасты» қорғауға М.Әуезовтің қатынасқаны, қала халқының дүрлігіп қырғыздың ұлы эпосын қорғауға жиналғаны туралы тарихи мәліметтер еске түседі. Қазіргі заманда қырғыздар «Манастың» дәрежесін жоғары деңгейге көтерді. Оны 2013 жылдан бері халықаралық ЮНЕСКО ұйымының, 2021 жылдан бастап Қырғыз Республикасы Конституциясының қорғауына жеткізді. Біздің елде де Мұрын жыраудың «Қырық батырының» дәрежесін жоғары көтеретін, оның тұтастығын қорғайтын заңды шараларды жүзеге асыратын кез келген сияқты. Оны «қазақтың ұлттық құндылығы» деп жариялап, бұрын-соңды қабылданған, немесе жаңадан арнаулы қабылданатын заңдар аясында қорғауға алу қажет.
Мұрын Сеңгірбекұлы мұрасының академиялық толық шығармалар жинағын дайындап, қазақ тілінде басып шығару туралы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының пікір-ұсынысы бізге мәлім. Міне, енді соны жүзеге асыру туындаған болса керек, себебі әлемдік ғылыми айналымда «Қырымның қырық батырының» түрік тіліне аударылған жалғыз, толық академиялық нұсқасы қазақ әдебиетінің асыл мұрасы ретінде танылады. Бұдан шығатын қорытынды – Мұрын жырау мұрасының тұтастығын сақтау, қорғау шараларын жүзеге асыру Қазақстан ғылымының түркі әлемі алдындағы маңызды міндетіне айналып отыр.
Жалпы, атақты жырауды қарапайым бұқара арасында еске алып дәріптеу шаралары жыраудың туған өлкесі Маңғыстауда да көптен бері өткізілмегені алаңдатады. Атап айтсақ, Мұрын жырауды дәріптеуге арналған ауқымды дүбірлі жиын соңғы рет 2014 жылы өтті. Он бір жыл бұрын өткен осы шара Маңғыстау облыстық әкімдігінің, оның мәдениет басқармасының Мұрын жырау мен «Қырымның қырық батыры» тақырыбында атқарған бұқаралық шарасының соңғысы болғанын, сонан кейін бұл бағытта бұқаралық мәдени-әдеби қызмет атқарылмаған. Мұның арты жыраудың өнерін насихаттап, бес жылда бір шағын әуесқой орта жиналатын ғылыми-тәжірибелік конференция өткізіп тұрумен шектелді. Міне, осылай Мұрын жыраудың мұрасын ел-халыққа, жас ұрпаққа насихаттау, уағыздау жұмысына Маңғыстау облысы әкімдігі 2014–2024 жылдары мән бермей, ескі көзқарасты ұстануын өзгертпей келеді.
«2024 жылы Мұрын жыраудың 165 жылдығы қалай аталғанымен есте қалды?» деген сұрақ қойып, оған жауап іздегенде еске түсетіні Түпқараған ауданы әкімдігінің қолдауымен өткен жас жыршылар байқауы мен ғылыми-тәжірибелік конференцияны, Мұрын жырау мұражайы ұжымы өткізген әртүрлі шағын еске алу шараларын ғана атай аламыз. Бұлардан басқа облыстық мәдениет басқармасы ұйымдастырған «Мұрын жыраудың мұрасын ЮНЕСКО-ның бейматериалдық құндылықтар тізіміне енгізуге ықпал етеміз» деп алдарқату айтып, «Мұрын жыраудың ізімен» деген концерттік бағдарламамен маңғыстаулық көркемөнерпаздардың Өзбекстан, Әзербайжан, Түркия елдеріне сапарларда болғанын еске алуға болады.
Республика кеңістігінде Мұрын жырауды, оның мұрасын ұлықтау, дәріптеудің көкейкесті мәселелері бұрын да айтылып келді. Бұл мәселелер бізді де көптен бері ойландырып жүрген соң, кезінде Маңғыстау облыстық әкімдігіне ынталы топтың үндеу-ұсынысын ресми түрде жіберген едік, ол хат жауапсыз қалды. Сондай мазмұнды Ашық хатты жоғарғы органның да назарына жеткіздік, оған Үкімет тарапынан, республикалық ғылыми құрылымдардың пікірлерін қосқан жауап алдық. Ол пікірлердің мазмұны бізді жұбататын бір сарында ғана. Яғни біз көтерген мәселелерді түсіністікпен қабылдағанын, қолдау көрсеткендік және алаңдаушылық білдіргендігін айтқан. Бұл тақырыпты қайтадан республикалық орталық басылымда қозғап отырғанымыздың себебі елімізде жаңару басталған кезде жаңадан құрылған Президент жанындағы Ғылым академиясы, Маңғыстау облыстық әкімдік құрамындағы жергілікті жас әкім мен айналасындағы жас әріптестері Мұрын жыраудың даңқын дәріптеуге жаңаша көзқарас танытса дейміз. Мәдениет, әдебиет шараларын өткізуді жаңа серпінмен бастар деген үміт оты да жоқ емес.
Амангелді Бәлдеков,
мұрынтанушы
