Кәрі Каспийдің күнгейі мен көлеңкесі

Бүгін Астанада V Еуразиялық энергетикалық форум өз жұмысын бастайды Аспанмен астасқан таулардан да, ұш­қан құстың қанаты талар жазиралы дала­дан да, қойнауы толы қазынадан да тар­шы­лық көрмеген қазақ даласының табиғи су көздеріне деген жұтаңдығы барған сайын өткір сезіле  бастағандай. Осы орай­да қазақтың маңдайына біткен жал­ғыз теңіз – кәрі Каспийдің маңызды­лығын айтып жатудың өзі артық. Аралдан айрылдық. Енді Каспий теңізінің табиғи тепе-теңдігін, қазіргі қалпын сақтап қалудың тәуелсіз Қазақстан үшін тарихи да, өмірлік те көкейкесті мәселе екендігі даусыз. Оның үстіне кәрі теңіздің қой­науы тұнған қара алтынның құт қоры еге­мен еліміздің экономикасы мен барыс бейнелі болашағы үшін баламасыз қоз­ғаушы күш екендігі де ақиқат. Мұнай – байлық, мұнай – саясат. Ендеше, Азия мен Еуропа құрлығының арасында орналасқан Каспий теңізінің егемен еліміз үшін ерекше геосаяси және геостра­те­гиялық артықшылықтарын да жоққа шығара алмаймыз. Қазақстан шекарасы Каспий теңізі жағалауының 2320 шақы­рымын алып жатыр. Сондықтан Каспий теңізінің тағдыры Қазақстан Респуб­ликасының бүгіні мен болашағының ажыра­ғысыз құрамдас бөлігі. Негізінен Каспий теңізі төрт құбыласы түгелдей құрлықпен шектесетін Жер бе­тін­дегі ең үлкен көл болып табылады. Еуропа мен Азия құрлықтарының қилы­сында қоныс тепкен бұл су қоймасы өте үлкен көлеміне қарай теңіз деп аталады. Ға­лымдардың пікірінше, осыдан 10 миллион жылдай бұрын Сармат теңізінің әлемдік мұхиттармен байланысы үзіліп, екі бөлікке – Каспий теңізі және Қара теңіз болып бөлінген. Қазіргі таңда Каспий теңізінің жалпы көлемі шамамен 371 000 шаршы шақырымды алып жатыр. Бұл Жапония сияқты мемлекеттің жалпы аумағымен пара-пар. Ол оңтүстіктен сол­түстікке 2200 шақырымға дейін, батыстан шығысқа 370 шақырымға дейін со­зылады. Теңіздің ең үлкен тереңдігі 1025 метрге жетеді. Каспий шартты түрде үш бөлікке – Солтүстік Каспий, Орта Каспий және Оңтүстік Каспий болып бөлінеді. Каспий теңізінің жағалауы бүгінде тәуелсіз 5 мемлекеттің шекараларымен шек­тесіп жатыр. Жоғарыда айтып өтке­німіздей, теңіздің солтүстік, солтүстік-шығыс және шығыс жағалауларында Қазақстан шекарасы 2320 шақырымды, оңтүстік-шығыс жа­ға­лауында Түркімен­стан шекарасы 1200 ш­а­қы­рымды, оңтүстік-ба­тыс жағалауында Әзірбайжан шекарасы 955 шақырымды, оң­түстік жа­ғалауында Иран шекарасы 724 шақы­рымды, батыс және солтүстік-батыс жағалауында Ресей шекарасы 695 шақы­рымды алып жатыр. Міне, осы деректер­ден анық көрініп тұрғанындай, Каспий теңізі жағалауының үштен бір бөлігінен артық аумағы Қазақ­стан иелігінде. Осы­ның өзі-ақ қарт теңіздің қазынасы мен тағдырының егемен еліміздің бүгіні мен ертеңі үшін қаншалықты көкейкесті екендігін көрсетсе керек. Мамандар мен ғалымдардың болжамы бойынша, Каспий теңізі бассейні қойнауында Парсы шығанағы мен Сібір өңірінен кейінгі әлемде үшінші орын алатын мол мұнай қоры шоғырланған. Әлі де толық зерттеліп болмаған деректердің өзі-ақ мұндағы мұнай қоры Солтүстік теңіздегі мұнай қорынан көп екендігін көрсетеді. Қазір Каспийдегі мұнай қоры 25 млрд. баррель деп есептеледі. Ал Лон­дон­дағы зерттеу орталығы Каспий теңі­зінің түбінде 68 млрд. баррель мұнай бар деп есептейді. Соңғы жылдары елімізде жүргізілген бұрғылау жұмыстары тек Шығыс Қашаған кен орнының өзінде ғана 7 млрд. тоннаға жуық қара алтын қоры бар екендігін анықтады. Ал әлемдегі зерттелген барлық мұнай қорының 150 млрд. тонна екендігін ескерсек, қарт Каспийдің қойнауына бүккен қазынаның қаншалықты қымбат екендігін түсіну қиын емес. Сондықтан да Каспий теңі­зінің оны қоршаған мемлекеттер үшін эко­номикалық және стратегиялық ма­ңы­зы аса зор. Күні бүгінге дейін 5 мем­ле­кеттің теңізді бөліскендегі үлесі толық анықталып болмағандығын ескеретін болсақ, бұл мәселенің саясаттағы алар орнының да күрделі екендігін түсінеміз. Каспий мәртебесі хақында Иә, Каспий – мұнай, мұнай – саясат. Сондықтан да жағалаудағы 5 мемлекеттің теңіздің жаңа мәртебесін белгілеу барысында жеке мүдделерін мол қамтып, үлестен қағылып қалмауларын қатты ойланып, келіссөздерді тым ұзаққа созып келе жатқандарын да түсінуге болады. Тіпті теңізден заңды үлестері бар бұл мемлекеттерді былай қойғанда, әлемдік державалардың да “Каспий мұнайы” атты майлы шелпектен дәм татуға әбден дәмелі екендігіне емеурін танытқанда, Каспий мәртебесін белгілеудің қаншалықты күрделі екендігіне көз жеткіземіз. Кеңестер Одағы ыдырағанға дейін Кас­пийдің мәртебесі 1921 және 1940 жыл­дары Кеңестер Одағы мен Иран мем­ле­кеттері арасындағы екіжақты келісім бойынша жүйеленіп келді. Бұл келісім бой­ынша, Каспий екі мемлекет арасын­дағы ортақ ішкі су көзі ретінде белгіленіп, нақты мемлекеттік шекаралық сызықтар арқылы бөлінді. Ал Каспий теңізінің жағалауындағы мемлекеттер тәуелсіздік ал­ғаннан кейін бұл келісім өз күшін жойды. Енді тәуелсіз мемлекеттер ара­сында жаңа келісімдер қажет болды. Осы орайда әрбір мемлекет ұстанған көз­қа­рас­тарды саралайтын болсақ, Каспий теңізін бөлуде негізгі басымдыққа ие болған үш нұсқаны көруге болады. Олар “Жабық су көзі”, “Шекаралық көл”, және “Ашық теңіз” деген атауларға ие болып, мем­лекеттер арасында әлі күнге дейін қай­шы­лық пікірталастар туғызып келеді. Енді бұл нұсқалардың нені көздейтінін жеке-жеке талдап көрелік. Сонымен бірін­ші, “Жабық су көзі” нұсқасы. Ол бой­ынша әрбір мемлекет үшін теңізде 20 миль мөлшеріндегі территориялық су аймағы анықталады, сол бойынша әуе кеңістігі, су қойнауы және ондағы қазба бай­лықтар сол мемлекеттің меншігі бо­лып есептеледі. (Бұл Каспий теңізі аква­ториясында 5 пайыздық қана үлесі бар Иран үшін өте пайдалы). Екінші “Ше­ка­ралық көл”. Ол бойынша әрбір мемлекет­тің теңіз жағалауындаға құрлық шека­расына сәйкес суы белдеу сызықтармен ұлттық бөліктерге (секторларға) бөлінеді. (Бұл негізгі кен орындары өздеріне тиесілі теңіз жағалауларында орналасқан Қазақ­стан мен Әзірбайжан үшін тиімді). Үшінші “Ашық теңіз” жобасы, яғни теңіз жағалауынан әрбір мемлекет үшін 12 миль мөлшеріндегі территориялық су аймағы бөлінеді, ал теңіздің одан қалған аумағы жағалаудағы үлеске сәйкес экономикалық белдеулерге бөлу тәртібін көздеген. (Бұл теңіздің өзіне тиесілі жағалаулары пайдалы кен орындарына кедей Ресей үшін қолайлы). Сонау тоқсаныншы жылдардың ба­сында одақ ыдырағаннан кейін Кеңестер одағының тікелей мұрагерімін деп мәлімдеген Ресеймен Каспий аймағында ресми түрде шекарасы белгіленіп көр­меген тәуелсіз Қазақстан үшін теңіз қой­науындағы қазынаны игеру қаншалықты қиынға соққанын түсіну үшін де түйсік керек. Тіпті, ресми түрде тәуелсіздік алған­нан кейін де Қазақстан жеті жыл бойы Каспий мұнайын еркін игеруге қол жеткізе алмады. Өйткені, Ресей Феде­ра­циясы Каспий теңізінің мәртебесі бойын­ша, “көл” және “кондоминум” деген көзқарасынан таймай келді. Оны қалай түсінеміз? Мәскеу теңіздің жаңа халық­аралық мәртебесін белгілеу жөніндегі келіссөздер басталған алғашқы күннен Каспий теңіз емес, мемлекеттер ішіндегі көл деген тұжырымды алға тартты. Яғни, теңіздің түбін бөлу жөніндегі халықаралық теңіз құқығы туралы мәселе бұл жерге жатпайды. Екіншіден, Каспийді теңіз деп таныған күннің өзінде, оның мәртебесі 1921 жылы Иран мен Ресей арасында қол қойылған келісім-шарт бойынша, шартқа қол қойған екі мемлекет арасында теңіздің барлық байлығына иелік беретін кондоминум құруға құқық беріледі. Бұл тек осы екі мемлекетке ғана теңіз жаға­лауын­дағы басқа мемлекеттерге концес­сия тағайындауға құқық беріледі деген сөз. Басқаша айтқанда, шекарасы теңіз жағалауының үштен бірінен астамын алып жатқан Қазақстан Ресейдің рұқ­са­тынсыз теңіз жағалауындағы өз жерінің байлығын игере алмайтын еді. Бұл ретте, бүгінде әлем мойындаған реформатор, халқымыздың шынайы пат­риоты, тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың кемеңгерлігі мен баламасыз дипломатиясын ерекше атап көрсету керек. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың осынау бір саяси шеберлігі мен даналық дипломатиясын ағылшынның атақты жазушысы және қоғам қайраткері Джона­тан Айткен өзінің “Нурсултан Назарбаев и созидание Казахстана” деген кітабында шынайы дәлдікпен, барынша ашық су­реттейді. Автор екі мемлекет басшысы­ның Каспий теңізіндегі кен орындарына қатысты ұзақ келіссөздерін айта келіп, рессейлік мұнай лоббистерінің Қазақстан аумағындағы Теңіз кен орнын Ресейге қайтарып алу жөнінде Борис Ельцинге ерекше қысым көрсеткенін баяндайды. Ақыры екі мемлекет басшысының ара­сын­дағы өзара терең түсіністік пен берік достық қарым-қатынастың бұл күрделі де қиын мәселенің дастарқан басында өте тиімді шешілуіне себеп болғанын дә­лелдейді. Жазушы осы орайда Нұрсұлтан Назарбаевтың қызық бір естелігін кел­тіреді. “На одной из встреч в Москве Ельцин сказал мне: “Отдай Тенгиз России”. Я посматрел на него и, поняв, что он не шутит, ответил: “Хорошо, если Россия отдаст нам Оренбургскую область. Все-таки Оренбург когда-то был столицей Казахстана”. Он спросил: “У вас терри­ториальные претензии к России?” “Конечно, нет”, – ответил я. Он рас­смеялся, я тоже”. Кеңестер Одағы та­ра­ған­нан кейінгі ұзақ алты жыл бойы ре­сейлік комиссия мүшелері өздерінің үстем­діктерін көрсетіп, Каспий теңіз емес “көл” және “кондоминум” деген көз­қарастарынан таймай келді. Тек бұл мә­селеге тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев тікелей араласқаннан кейін ғана Қазақ елінің мүддесі оң шешімін тапты. Иә, ғасырлар бойы теңіздегі еншісі бөлініп көрмеген екі мемлекет ара­сын­дағы көкейкесті түйін, империялық астам­шылығынан айрыла қоймаған Ресей Фе­де­рациясы мен жас тәуелсіз Қазақстан Республикасы арасындағы Каспий мәр­те­бесі екі Президент, екі тарихи тұлғаның зор түсіністігі мен шынайы сыйластығы­ның нәтижесінде қарапайым дастарқан басын­дағы өзара пікір алысу бары­сын­да шешілді. 1998 жылы 6 шілдеде қол қой­ылған бұл шешім сүлгі қағазға (сал­фетка) Нұрсұлтан Назарбаевтың қолымен сызылған жоба бойынша бекітілді Сол тарихи “сүлгі қағаз” Астанадағы Тұңғыш Президент мұражайында әлі күнге дейін сақталып, болашақ ұрпаққа ел егемен­дігіне қандай қиындықпен қол жеткенін дәлелдейтін тарихи жәдігер болып тұр. Тәуелсіз мемлекетіміз үшін өміршең маңызы бар бұл тарихи шешімнің негізгі мәні қандай? Бұл шешім бойынша, те­ңіздің түбі екі мемлекеттің жағалаудағы тиісті үлестеріне сәйкес белдеу сызықпен екіге бөлініп, ал дау туғызатын кен орын­дары “елу де елу” принципімен игерілетін болды. Екіжақты бұл келісім бірінші­ден, өз иелігіндегі теңіз қойнауындағы қазба байлығын әркім тәуелсіз игеруге, екін­шіден, су аймағын бірге пайдаланып, тиіс­ті мөлшерде балық аулап, қоршаған ор­таны барынша тиімді қорғауға мүм­кіндік береді. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, жа­ға­лауда қоныстанған 5 мемлекет арасында Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі жөніндегі конвенцияға әлі күнге дейін қол қойылған жоқ. Бір қарағанда, Ре­сей­мен тиімді екіжақты келісімге қол қойған Қазақстан үшін басқа мемлекеттермен Каспий теңізін бөлу жөніндегі келісім­дердің керегі де жоқ. Себебі, теңіз аума­ғындағы қазақстандық сектор Ресей мен Түркіменстаннан басқа ешбір мемле­кетпен шекараласпайды. Ресеймен келісім жасалды, Түркіменстанның бізге қоятын ешқандай талабы жоқ. Енді теңіздің оң­түстік аймағын бөлісе алмай жатқан үш мемлекет өзара бас қатыра берсін деген­дей, ауылды алыс салып отыра беруге бо­лар еді. Бірақ, мәселе өте тереңде жатыр. Бұл жерде қарт теңіздің экологиялық тағдыры таразы басына тартылып тұр. Теңіз жағалауындағы бес мемлекет ара­сын­да Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы ортақ конвенция қабылдан­бай­ынша, бұл көкейкесті проблема шешіл­мек емес. Сондықтан, еліміздің эконо­микалық өркендеуі үшін де, келер ұр­пақ­тың болашағы үшін де өлшеусіз өмірлік мәні бар қарт теңіздің тағдыры қасиетті туған жерін, бабалар аманатындай атамекенін қасық қанындай қастерлейтін қазақ баласын қатты алаңдатады. Күрмеуі күрделі экология Қазіргі таңда Каспий теңізінің экологиясы өте күрделі жағдайды бастан өткеруде. Кәрі теңізді қауіпті кесел буып тұр. Қойнауына тұнған қара алтын қарт Каспийдің қасіретін күннен-күнге қалыңдатып барады. Мамандардың айтуынша, теңіздің мұнай шельфтері бар тұстарында өлі аймақтар қалыптаса бастаған. Бұл аймақтағы теңіз суын ластаушы заттар нормадан 10-20 есе асып кеткен. Бүгінгі күні ең басты экологиялық апат теңіз суының жоғарғы қарқынмен ластануы болып отыр. Теңіздің ластануы қазір бірнеше бағыттан қауіп төндіруде. Біріншіден, теңізге құятын өзен сулары­мен келетін зиянды заттар, екіншіден, теңіз шельфтерінде орнатылған бұрғылау қондырғылары мен мұнай тасымалдау кезінде теңізге құйылатын мұнай қалдық­тары, үшіншіден, теңіз деңгейі көтерілген кезде су астында қалған бұрғылау орын­дары­нан шығып жатқан зиянды заттар. Мәселен, соңғы кезде өзендер арқылы Каспий теңізіне жылына 75 млн. тонна мұнай қалдықтары құйылады екен, оның 95 пайызы Волга өзенінің үлесіне тиетін көрінеді. Үстіміздегі жылдың тамыз айында қазақ­стандық ғалымдар мен экологтардың бастамасымен, ресейлік және ирандық әріптестердің қатысуымен Каспий те­ңізінің экологиялық ахуалы туралы Ақтау қаласында өткен басқосуда Маңғыстау және Атырау облыстарының аумағындағы су астында қалған 66 апатты бұрғылау сква­жиналары әлі күнге дейін толық залал­сыздандырылмай отырғандығы айтылды. Сонымен бірге түрлі себептермен суға батқан 56 кеменің де теңізге тигізген зияны анықталмай отырған көрінеді. Мұнайдың қарт теңіздің сорына айналу қаупі барған сайын өршіп барады. Теңіз аймағының тағы бір қасіреті – мұнай бұрғылау кезінде жерасты қысы­мы­мен шығатын ілеспе газ. Айлап-жылдап жанып жататын газдан бөлінетін көмір қышқылы атмосфераны ластап, ауаның бүлінуіне әкеліп соғуда. Жалындаған газ алауларынан атмосфераға таралатын қызу жағалаудағы өнеркәсіптік қалдықтарды қыздырып, химиялық үдерістерден шыға­тын улы шаң-тозаңдардың күрт көбеюі­не әсер етеді. Қаптаған мұнай-газ компа­нияларының, теңіз жағалауларын тегіс жаулап алған химиялық және энергети­калық кешендердің қызметінің салдары­нан теңіз аумағына таралатын химиялық зиянды заттар Каспийдің теңдесі жоқ фаунасы мен флорасына жазылмайтын жара салуда. Каспий теңізіне тән тағы бір эколо­гиялық қауіп – теңіз деңгейінің дүркін-дүркін ауытқып тұруы. Мәселен, 1978 жылдан 1995 жылдар аралығында теңіз дең­гейі 2,5 метр биіктікке дейін көтеріл­ген. Соның салдарынан бұрын өнеркәсіп­тік аймақ болған жағалаулар су астында қалды. Осы кезеңде Әзірбайжан мемлекеті үлкен экологиялық зардаптарға тап болды. Бұл өңірде теңіз жағалауынан мың­даған адамдар көшіріліп, “эколо­гиялық босқындар” пайда болды. Жа­ғалау­дағы орасан зор мұнай-газ инфрақұ­рылымы су астында қалып, Әзірбайжан 2 млрд. АҚШ долларынан астам зардап шекті. Су астында қалған мұнай-химия инфрақұрылымының зиянды өнеркәсіптік қалдықтары шайылып, теңіз суына қосылып, экологиялық апат зардаптарын күшейте түсті. Теңіз деңгейінің мұндай құбылмалылығы су астын мекендейтін тіршілік атаулыға да орасан зор кесірін тигізеді. Мұндай жағдайда өзен суларына уылдырық шашатын теңіз балықтары зардап шегеді. Каспийдің мақтанышына айналған мұнайы қарт теңіздің екінші бір бренді болып саналатын бекіре балықтарының болашағына балта шабатын қасіретке айналып келеді. Мәселен, қазірдің өзінде теңіздің солтүстік-шығыс бөлігіндегі бекіре балығының қоры 10 есе азайып кеткен. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының мәліметі бойынша, соңғы 35 жыл ішінде елімізде бекіре балығын аулау көлемі 162 есе қысқарған. Дүние жүзінде баламасы сирек бекіре балықтарының тұқымын тұқыртуға Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің айқындалмауы да ықпалын тигізуде. Те­ңіздің ен байлығына көз алартатын алыс-жақын шетелдерден келетін браконьер­лер бекіре балығына қырғидай тиюде. Бекіре балығының уылдырығын мол байлықтың көзіне айналдырған брако­ньер­лер жалғыз-жарым мемлекеттің тос­қауылына пысқырып та қарамайды. Каспий тағдырына жауапты жағалаудағы мемлекеттер бұл қылмыстық синдикатпен күш қосып, бірге күресейін десе, ортақ конвенция негізіндегі құқықтық келісім де, барлық мемлекеттерге ортақ заң да жоқ. Міне, сондықтан Каспий теңізінің бо­лашағы үшін теңіздің құқықтық мәр­тебесін айқындайтын халықаралық конвенция ауадай қажет. Каспий теңізінің экологиялық апат аймағына айналып келе жатқанының тағы бір дәлелі өткен жылдан бері Маңғыстау түбегіне жақын аймақтардағы итбалық­тардың жаппай қырылу оқиғасы болып отыр. Тек биылғы жылдың өзінде ғана бұл өңірдегі теңіз жағалауынан белгісіз ке­селден қырылған 1800-ден астам итба­лықтың өлексесі табылды. Бұл жануар­ларға жаудай тиген кеселдің себебі әлі күнге анықталған жоқ. Олардың қырылуы одан әрі жалғасуда, осылай бара беретін болса теңіздегі итбалықтың тұқымы толық жойылып кету қаупі бар. Бетін аулақ қылсын әрине, бірақ, “жаман айтпай, жақсы жоқ” демекші, су астындағы тереңдіктен мұнай игеретін компаниялардың салғырттығынан Мек­сика бұғазында болған апаттың ширегін­дей ғана оқиға Солтүстік Каспий аума­ғын­да орын алатын болса, бұл орны тол­мас қасіретке ұрындырады. Себебі, бү­гін­де бұрғылау қондырғылары көбейіп бара жатқан Солтүстік Каспий аймағы Мексика бұғазындай терең емес. Оның тереңдігі бар болғаны, 3 метрден 8 метрге дейін ғана. Сондықтан мұнда бірнеше ондаған тонна мұнай ғана теңізге таралатын болса, солтүстіккаспийлік бассейннің тіршілігі толық жойылып кетеді. Оның үстіне, апатты жағдайда Мексика бұғазындағыдай бұл аймақта үлкен кемелерді қолдануға болмайды. Олар бірден қайраңдап қалады. Екіншіден, бұл аймақта күкіртті сутегі көп. Апат болса, бұл улы қосындылар атмосфераға және суға тез жайылады. Оның арты бүкіл өңірге жауатын қышқыл жаңбырға айналады. Одан кейін бүкіл бір өңірдің қоршаған ортасына орны толмас қасірет әкелетін бұл экологиялық апаттың орнын толтыру мүмкін емес. Бұл апаттың алдын алуға бола ма? Әрине, болады. Ол үшін ең алдымен қара алтынның игілігін көріп жатқан мұнай компаниялары Каспий теңізін тек қана сарқылмас энергетикалық кен орны деп қарамауы керек. “Алмақтың да, салмағы бар” деген өмірлік қағиданы басшылыққа алып, өңірдің экологиялық тепе-теңдігін сақтау үшін кешенді шаралар белгілеуге тиіс. Мұнай қондырғыларының қауіпсіз­дігін сақтау үшін халықаралық сарапшы­лар­дың жан-жақты тексерісін өткізіп, орын алған кемшіліктерді тез жоюға тиіс. Жаңадан тұрғызылатын мұнай нысан­дарының болашақтағы ондаған жылдарға арналған қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақ­сатында бүгінгі жаһандық озық тех­но­логияларды пайдалану керек. Ілеспе газды ашық атмосферада жағуға шұғыл тос­қауыл қойып, оны қайтадан жерасты қыр­тыстарына айдау технологиясын жаппай өндіріске енгізу керек. Ең бастысы, қой­науы құт, қайталанбас фаунасы мен флорасы бар қарт теңіздің бүгіні мен бола­шағына тарих алдында да, болашақ ұрпақ алдында да жауапты теңіз жаға­лауындағы бес мемлекет өркениетті ха­лық­аралық нормаларға сәйкес Каспийдің құқықтық мәртебесін айқындауды кезек күттірмес күн тәртібіне қойып, өңірдің экологиялық табиғи тепе-теңдігін қал­пына келтіріп, қалыпты жағдайда ұстауға мүмкіндік беретін заңдық нормаларды белгілеулері қажет. Сонымен бірге бұл – жер бетінде баламасы сирек қарт теңіздің болашағы үшін толғанатын барлық са­на­лы азаматтардың Табиғат-ана алдындағы перзенттік парызы. Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ.