Тағдыры талайлы Ауғанстан әлемдік қоғамдастық жәрдеміне зәру

Кез келген кішігірім ел тағдырының артында ірі алпауыт мемлекеттердің тұратыны тарихтан белгілі жәйт. Егер өткенге көз салатын болсақ, бүгінгі кикілжіңдер мен тұрақсыздықтардың астарында талай жылғы билік үшін тартыстар мен әдейі ұйымдастырылған лаңдардың жатқанын түйсінеміз. Біз Ауғанстанды сондай елдердің қатарына жатқыза аламыз. Өйткені, мұндағы орын алған күрделі жағдайдың тамыры тереңде жатыр. Бұрындары бодан елдердің тағдырын жеке державалар шешіп келсе, қазіргі таңда бұл мәселемен халықаралық белді ұйымдар айналыса бастады. НАТО коалициялық күштерінің осындағы жағдайға араласуы соның бір мысалы. Әсіресе, Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төраға болғалы бері Ауғанстанға деген назар ерекше сипат алуда. ЕСІРТКІ ЕСІРГЕНДЕРДІҢ ҒАНА ЕРМЕГІ ЕМЕС Ауғанстан Волуси Джирга (төменгі палата) төрағасының орынбасары Мирвайс Ясини Алматыда өткен “ЕҚЫҰ-ның еуразиялық өлшемі” Екінші трансазиялық парламенттік форумында сөйлеген сөзінде қоғам өміріне белсене араласу үшін әйелдерге тең құқық беріп, есірткі трафигін түбірімен жою қажет дегенді баса айтты. Лаңкестік пен есірткінің өзара байланысын ол былай сипаттап берді: “Ал лаңкестер есірткіден түскен қаражатқа өмір сүруде, есірткі саудалаушылар лаңкес­тікті қолдап отыр. Ауғанстан героин жасау үшін химиялық реактивтер өндірмейді, оны басқа елдер қамтамасыз етеді. Сондықтан оның да қару-жарақ секілді жолын кесу керек”. Шынында да ауғандық қыздардың 13 жастан тұрмысқа шығуы, есірткі саудасының қоғамды меңдеп алуы сияқты келеңсіздіктер ауғандық­тардың алға қарай жылжуына айтарлықтай кедергі келтіруде. Есірткі есіргендердің ермегі ғана емес, үлкен саясатқа ықпал ете алатын күштердің пайда көзіне айналып отыр. Ресей Есірткі бақылау қызметінің мәліме­тіне қарағанда, контртеррорлық операция басталғалы бері ауған жерінде есірткі өндіру көлемі 2,5 есеге артқан. Қазіргі таңда Ауғанстан әлемдегі героин өндірісіне қажетті апиын шикізатының 93 пайыздайын шығарып отыр. БҰҰ Есірткі бақылау жөніндегі басқарма директоры Антонио Мария Коста 2007 жылғы сөзінде 2006 жылы Ауғанстанда шамамен 8 мың тонна апиын өндірілгендігін мәлімдеген-ді. Соңғы мәліметтерге қарағанда, ауған жерінде есірткі өндіру үдерістері сәл де болса бәсеңдегені байқалады. Алайда миллиардтаған доллар табыс әкеліп отырған есірткінің түбірімен жойылуына кейбір күштер мүдделі еместігі тағы белгілі. Есірткіні өндіру үшін жоғары технология­лық өндіріс ошағы, химиялық реактивтер қажет болса, онда Мирвайс Ясинидің жоғары­да айтқан сөздері ойға оралады. Тау-тас кезіп, коалиция күштерінен ығып жүрген талибтер мұндай өндіріс ошақтарын ұстап тұра ала ма? Әлде бұған жергілікті биліктің де қатысы бар ма? Қалай болған күнде де ЕҚЫҰ сияқты беделді халықаралық ұйым­ның осы мәселеге кеңінен араласуы Ауған­стандағы жағдайды тұрақтандыруға өзіндік үлес қосуы тиіс. Осы ретте Қазақстан Үкіметі мен Ауғанстан Үкі­меті арасында Есірткі, психотроптық және со­ған теңестірілген заттардың, прекурсорлардың заңсыз айналымына және оларды тұтынуға қарсы күрес туралы ынтымақтастық келісіміне қол қойылуы соңғысының жауапкершілігін арттыруға өз септігін тигізері сөзсіз. Өйткені, еліміз әскери көмектен гөрі, осы елдің экономикасын аяғынан тұрғызу қажеттігіне ерекше екпін беруде. ӘЛЕМ НАЗАРЫНДАҒЫ ПРОБЛЕМА Еліміздің Ұйым төрағасы ретінде “ЕҚЫҰ-ның еуразиялық өлшемі” Екінші трансазия­лық парламенттік форумын өткізуі Ауғанстан Ислам Республикасына әлемнің назарын ерекше аудартты. Бұрын әлемдік қоғамдастық бұл елді “лаңкестік ошағы” деп қарастырып келсе, енді басқа да қырынан көре бастады. Оған түрткі болған жоғарыда аталған шара десек артық айтқандық емес. Ауғанстан проблемасына тағы бір ден қойдырған шара – осы елде өткен халықаралық конференция. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы Пан Ги Мун, АҚШ Мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтон, ЕҚЫҰ Іс басындағы төрағасы Қанат Сауда­баев және өзге де салмақты саясаткерлердің мұндағы қауіптерге қарамастан, аталған ірі шараға қатысуы маңызды қадам болды. Ха­лықаралық шара Лондон конференция­сындағы көтерілген мәселелер мен кейбір елдердің мойындарына алған міндеттемелерін нақтылай түсті. Сол жиында Ауғанстан Ислам Рес­публикасының президенті Хамид Карзай ауған экономикасын көтеруге әлемдік қоғам­дастықтың қаржылай көмегі қажеттігін баса айтқан-тын. Аталған конференция Ұлыбри­тания жерінде өткен іс-шараның заңды жал­ғасы болғаны аян. Қазақстан осы бағыттағы іс-әрекеттерге қолұшын беруде және өзгелерді де тартуда аса белсенділік танытып келеді. ҚОМАҚТЫ КӨМЕК ҚАРЫМЫ ЕҚЫҰ-ның қазіргі төрағасы ретінде еліміз өзгелерге үлгі боларлық өнеге көрсетті. Ауғандық жастарды еліміздің жоғары оқу орындарында оқыту үшін 50 миллион доллар бөлетіні көршілес жатқан елдегі жағдайды оңалтуға игі ықпалын тигізуі тиіс. Егер мұндағы жағдай осылайша шиеленісе берсе, онда ол аймақтағы қауіпсіздікке өз салқынын тигізбей қоймайтыны анық. Осыны ескерген Қазақстан тарапы ауған шекарашылары мен полиция қызметкерлерін еліміздегі жаттығу орталықтарында даярлықтан өткізуді де ұсынды. Ең бастысы – еліміз ЕҚЫҰ-ның іс басындағы төрағасы ретінде Ұйымның үш себеті бойынша да Ауғанстанға көмек беру шараларын ұйымдастырып келеді. Сондай-ақ 2,5 миллион доллар бөліп, ішкі жолдарды жөн­деуге, мектептер мен ауруханаларды са­луға қол созды. Әлемдік саясат сахнасында еліміздің стра­тегиялық әріптесі саналатын Ресей де мұндай игілікті істен сырт қала алмайтындығын бай­қатып отыр. Сочи курортты аймағында Тәжік­стан, Ауғанстан және Пәкстан басшылары­ның қатысуымен өткен саммитте Ресей президенті Дмитрий Медведев экономикалық дамуға серпін беру үшін Ауғанстандағы кеңес­тік дәуірдегі жобаларға оралуға боларын тілге тиек етуі құптарлық. Артынан белгілі бол­ғанындай, Мәскеу лаңкестікпен күресу үшін Кабулға 27 ресейлік Ми-17 тікұшағын сату ту­ралы мәселені пысықтауға кіріскен. Қазір бұл мәселе НАТО тарапымен келісілуде. Жалпы, әлемде Ауғанстан проблемасына назар қойып, өзіндік көмек қолын созуға ұмтылған елдер қатары өсіп келеді. СҰҢҒЫЛА ТАРИХ НЕ ДЕЙДІ? Ауған жеріндегі қазіргі қалыптасқан ахуалды айтқанда, тарих сахнасы біздерді сонау ХІХ ғасырдың қойнауына жетелей жөнеледі. Орталық Азиядағы хандықтарды біртіндеп бағындыра бастаған Ресей сол дәуірде дәурендері жүріп тұрған ағылшын­дардың шекарасына дейінгі аралықты иемденді. Ол кездері Үндістанға мықтап орнығып алған Ұлыбритания өз шека­раларын Гиндукушқа дейін созды. Елдің сыртқы саясатын Ұлыбритания айқындаса, ішкі мәселелерді шешу әмір Абдул Рахман Ханға жүктелді. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Ауғанстан падишасы Аманолла Хан бастаған ағылшын-ауған соғысы үшінші рет тұтанып, 1919 жылы ағылшындардың бұл елден біржолата кетуімен аяқталды. Ағылшындар Үндістаннан да біржолата кетіп тынды, алайда, Пәкстанның құрылуы аймақты күрделі шиеленістерге алып келді. Яғни, жаңадан құрылған елдің құрамына Ауғанстанның пуштун облысының аумағы өтіп кетті. Осы жер аумағына байланысты 50-ші жылдары Пәкстан мен Ауғанстан арасында айтарлықтай дүрдараздық орын алды. АҚШ бұл мәселеден сырт қалып, Ауғанстанға эко­номикалық көмек беруін тоқтатса, керісінше, КСРО қолдан келген көмегін аямады. Соның нәтижесінде Кушка – Герат – Кандагар, Тер­мез – Мазари-Шариф – Кабул – Жа­лалабад сияқты жол желілері өмірге келді. Ал АҚШ-тың қолдауымен Кабул – Кандагар тас жолы салынды. Кеңестік қаржы көмегімен бұ­дан басқа да көптеген жобалар жүзеге асты. 1960-шы жылдары бұл елде Нұр Мұхаммед Таракидің басшылығымен коммунистік пар­тия құрылса, араға жеті жыл салып ол Халық және Парчам деген атаумен екіге жарылды. Кеңестік ықпалдағы Парчам фракциясына ауған қарулы күштері генералының ұлы Бабрак Кармаль басшылық жасады. Алайда, 1973 жылдың 17 шілдесінде корольдің ағайы­ны Мұхаммед Дауд Хан төңкеріс жасап, мо­нархияны жойды. Араға бес жыл салып, яғни 1978 жылы “Ауғанстан Ұлттық-Демо­кра­тиялық партиясы” деген ұйымға біріккен ком­мунистік партия фракциясының бастамасы­мен әскери төңкеріс болып, Дауыт Хан және оның отызға тарта отбасы мүшесі өлтірілді. “Сәуір революциясы” деген атаумен тарихқа енген төңкеріс нәтижесінде коммунист Та­раки президент, ал Бабрак Кармаль вице-пре­зидент болып бекіді. Бірақ КСРО тарапынан қаржылай және экономикалық көмектің болуына қарамастан, Халық және Парчам фрак­циялары халықтың қолдауына толық ие бола алған жоқ. Коммунистік режімге қарсы жер-жерде көтерілістер орын алып, орталық билік қарауында тек қалалар ғана қалды. 1979 жылы премьер-министр болып Хафизулла Аминнің билікке келуімен көтерілістер қатал басылып жаншылды. Кеңестік әскердің ауған жеріне кіруі немен аяқталғандығы тарихтан белгілі. Иранда орын алған революция барысында елдің басына келген Хомейни АҚШ-пен арадағы байланыстарды үзді. Бұл өз кезегінде Вашингтонның ауған жеріндегі өз ықпалын барынша күшейтуге түрткі болғаны белгілі. Міне, осы жерден АҚШ пен КСРО мүдделерінің тоғысқан тұсы басталады. Қазір де ол өзгеше сипат алуда. ИГІЛІККЕ ИГЕРІЛМЕЙ ЖАТҚАН БАЙЛЫҚ Бұқаралық ақпарат құралдарынан Ау­ға­н­с­тан аумағында бір кездері кеңестік ға­лым­дар анықтаған құны миллиардтаған долларға бағаланатын қазба байлық­та­ры­ның мол қоры бар екендігі туралы ақпарат тарады. Мәсе­лен, бағзы замандардан бері көптеген елдер билеушілері Панджшер жазығын стра­те­гиялық ма­ңызды нысан ретінде және жер асты қазба бай­лық­тары мол жер ретінде қа­рас­ты­рып келгені мәлім. Солардың бірі ме­руерт асыл тасы кен орындары болып табылады. Әсіресе, панджшерлік меруерт өзінің та­залығымен және түсінің ерек­шелігімен көп­шілікті тәнті ете­ді екен. 1978-1979 жылдары кеңестік гео­лог­тар барлау жұ­мыстарын жүр­гізудің нәтиже­сінде Хенч және Микени деген жерлерден ме­руерт­тің мол қорын тапқан. Мысалы, Хенч жеріндегі жоғары сұрыпты ме­руерттің молдығы көпшілікті таңғалдырған. Алайда, мұн­дағы соғыс қимыл­дары қазба бай­лықтарын бейбіт мақ­саттарға пайдалану үшін иге­руге мұрша бермеуде. Есе­сіне, кейбір табыс тапқысы кел­гендер меруерт бар жерлерді жару арқылы өздеріне қа­жеттісін алып жүр екен. Әрине, мұндай жер асты қазба бай­лықтары көлеңкелі жолмен сыртқа шығарылатындықтан, одан қарапайым ауғандықтар пайда көрмеуде. НАТО коа­лициялық күштерінің жүргізген операциялары мен талибтердің дүркін-дүркін жасайтын ша­буылдары тұрақтылық ауылы­ның әлі де алыс екендігінен хабар береді. ТЫҒЫРЫҚҚА ТІРЕГЕН ТЕРРОР Таяуда Тәжікстан шека­расын кесіп өтпек болған қы­рыққа тарта ауғандық содыр­лармен кескілескен ұрыс орын алып, олардың жолына тос­қауыл қойылды. Содырлар коалиция күштерінен ыққан болуы ықтимал деген долбар да айтылып қалды. Бірақ, қалай дегенмен де, соңғы жылдары ауғандық содыр­лар­дың іс-әрекеттері ұйымдасқан реңкте бай­қалып қалып жүр. 2007 жылдың басынан бері ауған жерінде 30-ға тарта лаңкестік орын алған екен. Мұны ауған билігінің әлсіздігі, әлде ха­лықаралық террорлық ұйымдар белсен­ділігінің артуы деп бағалаған жөн бе? Осы ретте Ауғанстан президенті Хамид Карзайдың парламенттік сайлаудың қарсаңында елдің қауіпсіздігіне тікелей жауапты ішкі істер министрлігінің басшылық қызметіне бірден жаңадан 21 генералды тағайындауы жоғарыда айтылған мәселелер­мен байланысты болса керек. АҚШ халықаралық террорлық ұйымдар тізімінің қатарына “Талибанның” пәкстандық ұйымын қосып, қозғалыс басшысы Ха­киммула Мехсуд туралы кез келген ақпаратқа 5 миллион доллар сыйақы тағайындады. “Техрик-е-талибан” (“Пәкстан талибтері қозғалысы”) қозғалысын қара тізімге енгізу туралы бұйрыққа АҚШ Мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтон қол қойыпты. Соңғы үш жылда осы қозғалыс 3500 адамды опат еткені айтылады. Жалпы, халықаралық террорлық ұйымдардың америкалық қара тізімінде 47 халықаралық террорлық ұйым тіркеуде болса, олардың қатарында 2008 жылы Мумбайда (Бомбейде) лаңкестікті ұйымдастырған “Лашкар-и-таиба” (“Таза әскер”) пәкстандық тобы, палестиналық ХАМАС қозғалысы, ливандық “Хезболлах” және т.с.с болып кете береді. Сондықтан ауған жерінде бейбітшілікті қамтамасыз ету үшін халықаралық ұйымдар­дың көмегі аса қажет. Олай болса, Қазақстан ШЫҰ-ның белсенді қатысушысы, АӨСШК бастамашысы және ЕҚЫҰ Іс басындағы төрағасы ретінде барлығының басын біріктіре отырып, осы ұйымдарды Ауғанстандағы саяси жағдайды тұрақтандыруға күш сала алады. Әрине, мұндай терроризмге қарсы күрес жөніндегі бастама аймақтық қауіпсіздік жүйесін қамтамасыз етуге өзіндік үлес қосуы тиіс. КЕЛІССӨЗДЕР КЕЛІСІМГЕ БАСТАЙДЫ Ауғанстан президенті Лондон конферен­циясында коалиция әскері 2014 жылға дейін кезең-кезеңімен елден шығарылатынын, ауғандықтар қауіпсіздікті қамтамасыз етуді өз қолдарына алатынын мәлімдеген болатын. Өкініштісі сол, жергілікті халықтың қолдауы­на иек артқан халықаралық террорлық ұйым­дар да белсенді әрекеттерге көше бастады. Қазіргі таңда ауған жерінде “Талибан” және “Ауғанстан Ислам партиясы” (“Хизб-и-Ислам”) сияқты ірі содырлық топтардың іс-қимылдары ширақ. Ауғанстан президенті Хамид Карзай жақында Бейбітшіліктің жоғарғы кеңесін құру туралы жария етіп, аталған ұйымның “Талибан” қозғалысымен келіссөздер жүргізетінін мәлім еткені сол-ақ екен, аталған қозғалыстың рухани көсемі Мохаммад Омар ондай келісім болуы мүмкін еместігін алға тартқан. Дей тұрғанмен, мұндай қадам нәтижелі болуы да ғажап емес. Талибтер билік тарапынан болған ұсыныс тұрғындар үшін қолайлы болатынын көріп отыр. Қорыта келгенде еліміз Ауғанстанда анти­террорлық әрекеттерден гөрі экономикалық қолдау нәтижелі екендігін жиі көтеріп жүр. Бұл мәселе алдағы ЕҚЫҰ-ға мүше елдер Мем­лекет басшыларының саммитінде де көте­рілуі мүмкін екендігін жоққа шығаруға болмас. Өйткені, аймақ қауіпсіздігі ауған жеріндегі тұрақтылыққа тікелей байланысты. Сондықтан еліміз өзі тарапынан көмек қолын созып қана қоймай, бұған халықаралық қо­ғам­дастықты да тартуда. Көршілеріміздегі тыныштық біздің еркін дамуымыздың басты кепілі екендігін қаперден шығармағанымыз жөн. Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ.