Журналист жолда жүргенде
Аралқұм Аралқұм аумағын аралаудамыз. Аралқұм десе, Аралқұм. Айнала-төңірек түгел құм. Асфальт жолыңыздың бойы. Қарауыта қатарласқан, қос-қостана жарысқан рельстердің қапталдары. Бәрі-бәрі бұйра құм. Аралқұм ауылы – округтің орталығы. Бір жағынан байырғы, бұйығылау станса. Орта мектебі, кішірек клубы, кітапханасы, емханасы жұмыс істеп тұрыпты. Аралқұмыңызға шағын-шағын Шөміш пен Мойнақ ауылдары қарайды. Бұрыннан-ақ хабардармыз ғой, Шөміште қазақтың қайтпас-қайсар қаламгерлерінің бірі, әсіресе, ән мәтіндерінің “мәстірі” Шөмішбай Сариев дүниеге келген. Ал Мойнақ қыстағы – айтыс ақыны Жадыра Қазиеваның кіндік кескен, туып-өскен мекені. Қазақстанның құрметті теміржолшысы Жанай Серәлиев, станса басқарған соғыс ардагері Мәжен Ысқақов, орман жағының білгірі болған майдангер Отар Жаңабаев, жарты ғасырға жуық ұстаздық еткен Оңдасын Жолмырзаев сынды ел ағаларының ауылы атанған Аралқұмда жүрміз. Темір жолыңыз ауылды қақ жарып өтеді. Жұртшылық негізінен құмы басымырақ батыс бөліктен жылжыңқырап, қырлауыттау келетін шығыс беткейге көбірек қоныс аударуда. Осыған орай жаңа мектеп те оң жақтан салынып жатыпты. Қызғылтқошқыл шатыры жақұттай жайнап үлгеріпті. Қыз-келіншектер қызыға көз тастап өтіп барады. Кірпіштен өрілген көркем мектепке. Күнде дерлік бірталай зейнеткерлер биіктеу дөңеске жайғасып алып, болашақ білім ұясына қуанып қарап отырады. Әсіресе, Меңдіғали Сансызбаев пен Серікбай Күнтубаев сияқты ақсақалдар жиі келеді. “Шірке-е-ен, баяғы бал дәурен шағымыз қайта оралып, мынадай ғажайып мектепте оқысақ қой!” – дейді Меңкең кеңк-кеңк күліп. “Қайдағыны қиялдайсың-ау, бірақ әлі бізден гөрі жассың ғой”, – дейді Серікбай ақсақал. Қызды-қыздымен зейнеткерлеріңіз қыз-қыз қайнаған құрылысқа қызу араласып кетеді. Кірпіш әперісіп, тақтай тасысып, белсене қимылдайды. Құрылысшылар қатты риза боп, әзер тоқтатады. “Ықылас-ниеттеріңізге, қуана білгендеріңізге рахмет!” – деседі. Аралқұмның адамдары негізінен қарапайым, қараша үйлерде тұратындай. Тұрғын үйлердің төңіректері де есілген құм. Ішінара жаңа жайлардың бой көтере бастағанын байқап жадырайсыз. Тірліктерін аяғынан тік тұрғызып, шаруа қожалықтарын құрып алғандар аз емес. Сиыр мен қой-ешкі, түйе көбейген. Түйеңіздің өзі де, шұбаты да жоғары бағаланады. Сиыр сүтін, ірі қара мен қой-ешкінің етін қабылдайтын комбинат бар. Ондай орындар қатары бара-бара арта берер. Неғыпты сонша. Аралқұмыңызда Ақыл Санақұлов сияқты шаруалар ақыл-санамен істің көзін тауып, шауып жүріп, сиыр санын 500-ден, түйелерін 60-тан асырып, уақ малын мыңғыртып үлгерген. Әрине, бес саусағыңыз бірдей емес. Әлі де әлжуаз, малы аз, тірлігі мардымсыз, жұмысы жарытымсыз боп жүргендер жетерлік. Бір жақсысы, көпбалалы отбасылар арта түсуде. Аралқұмыңызда бұрыннан-ақ баршаға белгілі он екі Батыр ана аман-есен жүріп жатыр. Таяу аралықта 86 ана Күміс алқа мен Алтын алқа алмақшы. “Аралқұмның келіндері үлкендердің алдын кесіп өтпейді, иіліп сәлем салады”, – деген сөз тарап кеткен. Ардагерлер кеңесі, әйелдер кеңесі ауылдағы тәртіпке, тәлім-тәрбиеге бас-көз бола біледі. Беделдері биік, абыройлары жоғары. Шілдехана, бесік той, тұсаукесер, сүндет тойларға дейін тамашадан гөрі тағылымға негізделеді. Деседі. Телі-тентектеріне тыйым салып, тезге түсіретін де сол ардагер ағалар мен апалар. Деседі. Аралқұм ауылының әкімі Шегебай Жаңабаев бұрын көп жыл мұғалім болыпты. Осында туып-өскен. Қызылорда пединститутын тәмамдаған. Төрт қызы, бір ұлы есен-сау. Бәрі жұмыс істейді. Аралқұмдағы жас отбасылардың әрқайсысында төрт-бес перзенттен өсіп келеді. Ауыл әкімінің келіні Нұргүл де төртінші баласын босанғалы отыр. Шәкеңнің зайыбы Күләйім талай жылдан бері жергілікті мектепте орыс тілі мен әдебиетінен дәріс береді. Біз барғанда ол кісі Түркістанға кетіпті. Жаңа оқу жылының қарсаңында базар қарыштамақ қой. Немерелеріне. Батыс Еуропа – Батыс Қытай дәлізі тұп-тура осы Аралқұмыңыздың жанынан өтпекші. Оны салып жүрген жолшылар стансада сонау 1905 жылы бой көтерген үйлерді жөндеп, икемдеп, сонда тұра бастапты. Аралқұм ауылдық округінің болашағы жаман болмас. Шөмішіңіз һәм шабан-шардақ күйден арылар. Мойнақтың малы молаяр. Митың тірлік азаяр. Аралтұз Арал аймағының Сыр жағынан Қыр жағына қарай сапарлап, Жақсықылыш дейтұғын қыратына тірелгенбіз. Қылыш тәріздес ұзын төбенің баурайында Жақсықылыш кенті кең жайылып жатыр. Бұрын Аральсульфат жұмысшы поселкесі аталған. Анау заманда. Кеңес кезеңінде. Тәуелсіздікке тәубе дегелі кент. Жақсықылыш кентін көбінесе Аралтұз ауылы деседі. Аралтұз десе, Аралтұз. Жақсықылыш қыратының төмендеу тепсеңі қат-қабат тұз кені. Тұтасқан тұз. Мұндай тұзды ешқандай аймақтар мен аумақтардан таппайсыз. Таба алмайсыз. Атағы жер жарған “Аралтұзыңыз” КСРО тұсында осынау тұз кеніне орай пайда болған ғой. Қазіргі “Аралтұз” акционерлік қоғамы алып кәсіпорын емес. Өлеусіреп барып, өшпей қалған шамдай ғана шама-шарықта. Президенті Алматыда. Деседі. Атқарушы директоры Ғани Сейсекенов жап-жас жігіт екен. Араладық. “Аралтұздың”, баяғы беделді, бірегей саналған алыбыңыздың жансыз жабдықтары жабығады. Қалдықтары қамығады. Идеологиялық жұмыстар мен коммунистік тәрбиенің тірегіндей болған Мәдениет үйі мөлиеді. Қаңқа-қаңқалары ғана қалған құрал-саймандарды тот басқан. Ескі кеңселердің еңсесі түскен. Жаңа заманның тамыр бүлкілін танытардай жаңа цехтар мен жаңа жабдықтарды кейінірек көрдік-ау. Әлі де әлсіздеу. Биыл Жақсықылыш жотасының жарлауыттанған тұсындағы тегістіктен 300 мың тонна тұз қазылмақшы. Жаңа жабдықтар орнатылған цехтардың жұмысы жаман емес. Жалпы, 250 тонна ас тұзы, үш вагондай йодталмаған тұз, біраз-біраз мөлшерде емдік тұз өндірілмек. “Технология бірте-бірте нығайтылып жатыр, – дейді атқарушы директор. – Сұраныс жақсы. Қазақстанның барлық облыстарына, қалаларына, Қырғызстанға жөнелтеміз. Қазір бізде 712 адам жұмыс істейді”. Бержан Рсымбетов тұз өңдеу фабрикасын басқарады екен. Қалталанып жатқан тұзды көрсетті. Тауарлық түрі жап-жақсы. Бәріміздің тұтынып жүрген тұзымыз. Фабрикада 300 адам еңбек етеді. Айына 6 мың тонна ас тұзын шығарады. Оның төрт мыңы қалталанады, екі мыңы қапталады. “Біздегі жұмысшылар негізінен жастар, – дейді бас инженер Октябрь Ахметов. – Жақында Ресейден жаңа жабдықтар алдық. Бұрын Қытайдың қалталайтын автоматтарынан екеуі бартұғын”. Тұз қаптау, қалталау жағын қамдастырып, қолдары тимей жүрген қыз-келіншектердің түр-тұрпаттарына қайта-қайта қадалып қараңқыраймыз-ай. Жүздерінде сәл-пәл салқындық жоқ емес. Сөйтсек, айлық жалақылары тым төмендеу екен. Ашып айта бермейді. “Ой, ағай, жұмыссыз қалғымыз келмейді”, – деседі мұңая күлімсіреп. Бірте-бірте көбейер. Неғыпты сонша. Жақсықылыш ауылдық округінің әкімі Нағашыбай Әуесханов әзілкештеу кісі екен. Жұмбақтап, тұспалдап, бейнелеп сөйлемекке жуығырақ. “Ойбай, бұл “Аралтұз” дейтін алыбыңыздың арқасында алшаятын едік қой баяғыда, – дейді миығына мысқыл үйіріп. – Ауруханалардың да, мектептердің де, мәдениет мекемелерінің де, бәрінің де мақсат-міндеті “Аралтұздың” иығында еді. Мойнына мініп алып, түспейтінбіз. Енді ондай арқа да, мойын да жоқ қой. Жоқ. Болуы да мүмкін емес. Кейбіріміз кешегіні көксеуден, әлгіндейін арқа мен мойын аңсаудан арыла алмаймыз...” Осыны айтқан Нәкең өзін-өзі кекете ме, әлде өзгелерді келемеждей ме, айыру оңай емес. “Абайлаңыз, қалжыңы қиындау, – дейді қасымыздағы Көлбай мырза. – Құдайберген Сұлтанбаевтың өзін сүріндірген сабаз”. Сөйтсек, Сұлтанбаевыңыз Әуесхановыңызды мойындап: “Сенің ауылда қап қойғаныңа құрсанмын, әйтпесе біз жұмыссыз сандалып кететін екенбіз-ау, масқара-ай”, – деп, бетінің ұшын шымшыған. Деседі. Кәдуілгі кемпірлерге ұқсап. Емхана мен аурухана орналасқан жаңа жайдың ғимараты жаман емес. Алайда, айнала-төңірегі, ішкі-тысқы тазалығы жан жабырқатарлықтай. Емхана меңгерушісі Аманболат Исаевтың да, аурухана меңгерушісі Ералы Махановтың да көңіл-күйлері төмен секілді сезілді. “Екі педиатр, екі терапевт, бір тіс дәрігері жетіспейді”, – деп күрсінеді Исаев. “Екеуміз бір-бірімізге бағынбаймыз, тікелей ауданға қараймыз. Реформаңыз ауылдық жерлерге аса ауыр тиіп тұр. Бұрын 25 орындық аурухана едік, он орын ғана қалдырды. Бізде жатып емделу үшін сырқаттанған адамдар аудан арқылы өтіп келуі керек. Жақында АҚШ-қа арнайы барып, оқып қайттық қой. Олардағы жағдаймен біздегі ахуалды салыстырудың өзі күлкілі”, – деп күледі Маханов мырза. Ал жап-жаңа ғимараттың алды-арты құлазыған күйде... Жаңа мектепке жақындағанда ғана көңілсіздіктен сейілгендей күй кештік. Мұғалім қыз-келіншектердің бәрі дерлік жұмысқа жұмылып, мектеп маңайын тап-тұйнақтай тазартып жатыр. Гүлмен көмкеріпті. Көктемде. Жап-жас ұстаз келіндер сызыла тізіліп, иіле сәлем салады-ай. Алтын Тоқтамысова байырғы, тәжірибелі директорлар сапынан саналады екен. “Бәрі жақсы. Бірақ бұрынғы компьютерлер ескірген, жетіспей жатыр”, – деп күлімсірейді. “Айттым емес пе, баяғы алып “Аралтұз” болса, мойнына бәріміз ырғып мініп ала қояр едік”, – деп әзілдейді ауыл әкімі. Аралбекет Кеңқияқ – Құмкөл мұнай құбырының бойымен жосылып жатқан жолдың басым бөлігіне әлі асфальт төселе қоймаған. Сонда да тақтайдай тегіс. “Джиптің” иесі Сәтбай мырза риза. Жолдың сапасына. Құбыр таяқ тастам дейтіндей тұста. Екі жүз километр келетіндей жерде Аралбекет бар екен. Аралбекет деп қысқартып айтады. Әйтпесе, “Арал” апатты қалпына келтіру тірек бекеті” деп аталар. “Қазтрансойлға” қарайды. Айдалада. Айналадағы екі жүз шақырымдық аумағыңызда ауыл жоқ. Қыстақ та жоқ. Тек Тебіренбес тауы көрінер. Сұп-сұр дейсіз бе? Күлгін түсті дейсіз бе? Күл кейіптес дейсіз бе? Әйтеуір сұрықсыздығы сұмдық. Тау деседі. Тебіренбесті. Шынтуайтында тауға онша келіңкіремес. Биіктеу бұйрат. Ойдым-ойдым, жарлауыттанған, төбелері тегістеу көрінер қырлауыттанған қыраттары көп. Бәрібір. Барлық жері, бүкіл бой-болмысы біртүрлі. Түксіз. Түссіз. Қай түске қосарыңды білмейсің. Түсінбейсің. Тебіренбес десе, Тебіренбес. “Неге Тебіренбес тауы деп атаған?” – деген сұрағыңызға ешкім ештеңе айта алмайды. Тау алыстамайды да. Жақындамайды да. Тебіренбес түрімен, күлгіндене, сұрқайлана созылып, көз алдыңыздан кетпейді. Айдаладағы Аралбекетіңізді ұжмақ дерсіз. Қалың қоршауы – биік-биік тортемір. Тор қоршаудан ешкім де, ештеңе де өтпес. Өте алмас. Тек арнайы тексеру арқылы, арнайы кіреберіс арқылы, арнайы рұқсатнама бойынша кіруіңіз мүмкін. Әзер кірдік-ау. Қоршаудың іші – кішігірім қалашық. Бұл бекет – Кеңқияқтан Құмкөлге тартылған құбырдың 424-ші километрі. Шалқарға дейін 193 километр, Құмкөлге дейін 178 километр қашықтық қалып тұрыпты. Бекетіңізде 87 адам жұмыс істесе, оның 41-і жергілікті жігіттер. Бұған да шүкіршілік. Мінекиіңіз, Мақсұт Махановтайын шымыр, шыныққан, кинодан ғана көретіндей көркем інімізбен сөйлесіп отырмыз. “Мұнайшылық мамандықты Ақтөбеде алғанмын. Техника мен технология түп-түгел заманауи, жап-жаңа. Жүргізушілер, электршілер, құбыршылар – бәрі вахталық әдіспен жұмыс істейді. Барлық жағдай жасалған. Апаттың алдын алуға міндеттіміз. Айтқан жерден аулақ, апат болған жағдайда тез түзетуге сақадай-сай тұруға тиіспіз”, – дейді Мақсұт мырзаңыз. Жап-жаңа, түрлі-түрлі техника тізіліп тұр. Әр вахтада құбыр жөніндегі екі бас шебер, электр жабдықтары жөніндегі бір бас шебер, автотехника механигі, арнайы техникалық инженер болады. Қалашықта өндірістік цех, өрт сөндіру техникасының депосы, автомәшинелер жөндеу шеберханасы жұмыс істейді. Өрт сөндірушілердің “Семсер” атты командасы бар. Күзет командасы да “Семсер” деп аталады. Елу сегіз орындық жатақханаға, жуынып-шайынатын орындарға, демалыс бөлмелеріне, асханаға, қызмет бөлмелеріне қызықпауыңыз мүмкін емес. Айлық еңбекақыларының қанша екенін ешқайсысы айтпайды. Аз емес-ау. Егер жұмысқа алар болса, осында біржолата қалып қойғыңыз келер. Өрт сөндіру бөлімінің бастығы Сақыбай Садуақасовыңыз сартылдай сөйлеп, сақ қимылдайды. Сергек адымдайды. Сардарлары да сайыпқырандар. Далаңыздағы ыстығыңыз қырық бір градустан асып тұрған-ды. Офистердің іші сап-салқын. Рахат. Ал қыста ше? Отыз градустан асатын аяз бен үскірік ысқырған борандарда бұл қалашықтың үй-жайларындағылар көйлекшең отыратын көрінеді. Жылыту жабдықтары һәм түгелдей автоматтандырылған және компьютерлендірілген. Беу, сіздің мұнайыңыздың күшін-ай! Деп қайран қалады сіздің тілшіңіз. Аралшұбат Сексеуіл кентінде үш орта мектеп, аурухана, емхана, Мәдениет үйі, жасөспірімдер мен балаларға арналған спорт мектебі бар. Сексеуіліңіз бұрындары үлкен станса болған. Деполар жұмыс істеген. Бертініректе ондай-ондай кәсіпорындар жабылған. Теміржолшылардың басым бөлігі жұмыссыз қалған. Сексеуіл секілді мерейлі мекеніңізден мәніс кеткендей көрінген. Енді-енді ел ес жинағандай-ау. Иірқобызданған орталық көшеге қиыршық тас төселіп, тегістеліп жатыпты. Көп ұзамай асфальттанады. “Қанша тозды дегенімізбен, өзге елді мекендерге қарағанда, Сексеуілдің жұрты бақуат, бейнеткеш, – дейді Сәтбай мырза. – Көрдіңіз бе, жаңадан бой көтерген үй-жайлар басымырақ қой”. Күн қайнап кеткен соң көше шетіндегі үйге аялдауға тура келген. Еңселі үйдің ауласы да кең екен. Айнала түп-түгел айшықты құрылыстар. Сән-салтанаты жарасқан жайлар. Отағасы Серік Алдамжаров ширек ғасырға жуық уақыттан бері дәрігер екен. Келініміз де, бала-шағалары да инабатты, ибалы. Иман ұялаған үйден шықсаңыз да, қайта кірсеңіз де иіліп, жол көрсетіп, қолыңызға су құйып, жүгіріп жүр. Жасандылық жоқ. Табиғи түрде. Аралшұбат деп әдейі айтып отырмыз. Осы Сексеуілде шұбат өндіріп, шөлмектерге құйылған емдік сусынды біраздан бері Қызылордаға, Ақтөбеге, тіпті сонау Атырау жаққа дейін жөнелте бастаған шағын зауыт бар. Бардық. Көрдік. Жөнелтілгелі тұрған шөлмектерді мұқият байқап қарадық. Жап-жақсы. Шұбаттың дәмі тіл үйіреді. Шағын зауыттың директоры Нұрбек Тілеуов бүй дейді: “Әзірше кең көсіліп кете алмай жатырмыз. Күніне бес жүз литр шұбат шығарамыз. Шикізатымызды алпыс шақырым жердегі Қосаман ауылынан жеткіземіз. Жарнама жағы да жетіспейді. Жасыратыны жоқ, қазекем шөлмектегі шұбатқа әлі сенімсіздікпен, күдіктене қарайды. Алайда, болашақта бәрі өзгереді деген ойдамыз”. Шұбат зауытының иесі Нұрбек мырза мүлде жап-жас жігіт. Сенімді сөйлейді. Іскерлігі көрініп-ақ тұр. Демек, мұндай-мұндай кіші кәсіпорындар келешегінің кемелдігі кәміл. Демек, Сексеуіл сынды ежелгі елді мекендеріңіз бірте-бірте тозбайды. Озады. Осында келерде біз Сексеуіл кентінің теріскей тұсындағы Құмсай бөгетіне соққанбыз. Тебіренбес тауының биіктеп барып, кілт кесілер шоқысы жап-жақын екен. Сай-салалардан, жыра-жыралардан ойпаңға әжептәуір су жиналар. Бұрын да бөгет болған екен. Ескірген. Сол бөгет енді жаңартылып жатыпты. Облыс бюджетінен 29 миллион теңге бөлініпті. Бірнеше техника жұмысқа жегіліп, жер тегістеліп қапты. Шлюз бітуге таяпты. Құмсай су бөгетінің құрылысы аяқталса, бейнеткеш, еңбекқор саналатын Сексеуіл кентінің жұрты бақша егіп, басқа да көкөніс пен көкжелекті көбейтер. Бірте-бірте Кеңқияқ – Құмкөл мұнай құбырының бойындағы жол қазіргіден де жақсара түсер. Шұбат өндіру өркен жаяр. Бүкіл аймақта. Қосаман ауылында ғана емес, басқа да қыстақтарда түйе молаяр. Бара-бара алысырақтағы Аралыңыздың Кіші теңізі қазіргідей кілдіремей, көгілдір айдынында қуаныш толқындары тебіренер. Міне, сонда ше, түксіз, түссіз көрінетін, суық-сұрқай сезілетін Тебіренбес тауы да тебіренер. Неғыпты сонша... Мархабат БАЙҒҰТ.Қарағанды облысында алты жасар бала мұзға батып кетті
Төтенше жағдай • Бүгін, 16:22
Анасы түрмедегі ұлына телефон кіргізбек болған
Қоғам • Бүгін, 15:45
Семейде 22 жастағы жігітті азаптап өлтірген күдікті 12 жылға сотталды
Қылмыс • Бүгін, 15:20
Қар, көктайғақ және тұман: Қазақстанда ауа райы күрт құбылуы мүмкін
Ауа райы • Бүгін, 14:52
Роза Рымбаева жаңа атаққа ие болды
Мәдениет • Бүгін, 14:10
Шымкентте екі қабатты мейрамхана өртке оранды
Шымкент • Бүгін, 13:33